Η εκδήλωση που ετοίμαζε η φεμινιστική οργάνωση Sabbat είχε γίνει δημοφιλής προτού καν ανακοινωθεί επίσημα. Γυναίκες όλων των ηλικιών, αλλά κυρίως νέες, όπως και μερικά αγόρια, είχαν γεμίσει ασφυκτικά την αίθουσα στον πρώτο όροφο της Λέσχης Αναιρέσεων στην Ιπποκράτους το απόγευμα της περασμένης Τετάρτης, όπου θα μιλούσε η Τασούλα Βερβενιώτη, πρωτεργάτρια της καταγραφής της προφορικής ιστορίας.
Η Sabbat, προσπαθώντας να ψηλαφήσει τον μαχητικό φεμινισμό του σήμερα, θέλησε να ανοίξει τη συζήτηση για το πώς διαβάζεται η Ιστορία, όταν στο επίκεντρό της βρίσκονται γυναίκες. «Η εμπειρία μου από αυτήν τη δουλειά είναι φοβερή. Πλούτισα. Όχι σε γνώσεις ιστορικές, αλλά σε γνώσεις ανθρωπιάς. Είναι πάρα πολύ σημαντικό να καταλάβουμε τι συνέβη προηγουμένως στις άλλες γυναίκες, για να καταλάβουμε τι μπορεί να συμβεί και σε εμάς», είπε η Τασούλα Βερβενιώτη, η οποία για την έρευνά της έχει συναντήσει και συνομιλήσει με γυναίκες που πήραν μέρος στην Αντίσταση και στον Εμφύλιο. Τι ρόλο έπαιξαν λοιπόν οι γυναίκες τη δεκαετία του ’40; Αυτά είναι μερικά μόνο από όσα η ερευνήτρια και συγγραφέας του βιβλίου Η Γυναίκα της Αντίστασης (εκδ. Κουκκίδα), μας διηγήθηκε σε μια εκδήλωση που δεν ήθελες να τελειώσει.
Το ιστορικό πλαίσιο
«H δεκαετία του ’40 ήταν μiα δύσκολη δεκαετία με τρεις πολέμους. Έχουμε τον πρώτο πόλεμο που είναι το Αλβανικό Μέτωπο και κρατάει έξι μήνες, από τον Οκτώβρη του 1940 μέχρι τον Απρίλιο του 1941.Έπειτα, έχουμε την είσοδο των Γερμανών, την τριπλή κατοχή -Γερμανοί, Ιταλοί, Βούλγαροι- και δημιουργείται ένα μεγάλο κίνημα αντίστασης, από τον Απρίλιο του 1941 μέχρι τον Οκτώβριο του 1944. Μετά, έχουμε και τον Εμφύλιο. Αυτήν την περίοδο, έχουμε για πρώτη φορά τους νέους να μπαίνουν μέσα στο ιστορικό προσκήνιο πάρα πολύ δυναμικά και ανάμεσα στους νέους και τις γυναίκες».
Η Αντίσταση χτίστηκε από τις γυναίκες στις ουρές για το συσσίτιο
Ουρές στο συσσίτιο.
«Μερικές φορές κάποιοι νομίζουν ότι η Αντίσταση είναι μόνο κάποιοι που έχουν όπλο και πάνε στα βουνά. Θα σας έλεγα πάρα πολύ απλά ότι το κίνημα της Αντίστασης χτίστηκε στις ουρές που σχηματίζονταν για τα συσσίτια και που στην πλειοψηφία τους αποτελούνταν από γυναίκες και παιδιά, επειδή αυτό που έλειπε από τους ανθρώπους ήταν η πληροφορία για το τι συμβαίνει. Οι κατακτητές είχαν σφραγίσει τα ραδιόφωνα και μέσα σε αυτές τις ουρές οι γυναίκες μετέφεραν τα νέα. Έτσι φτιάχτηκαν και οι πρώτες οργανώσεις. Εκεί, στην αρχή οι γυναίκες ήταν οι πρώτες που ξεκίνησαν να μιλούν για πρακτικά πράγματα, όπως για το τι θα γίνει με το γάλα του παιδιού, τους ξεχειλισμένους βόθρους. Ξέρετε, ένας ξεχειλισμένος βόθρος στη γειτονιά είναι πολύ ζόρικο πράγμα και πρέπει άμεσα να αντιμετωπιστεί. Η φροντίδα της γειτονιάς στην Αθήνα, ήταν η δουλειά των γυναικών. Οι γειτονιές, λοιπόν, ήταν ένα πλέγμα γυναικών που έπρεπε να καθορίσουν αυτά τα πράγματα. Λόγω της έλλειψης του νερού και του φαγητού ξεκίνησαν οι πρώτες κινητοποιήσεις».
Η κουτσομπόλα της γειτονιάς έπαιξε ρόλο στην Αντίσταση
Γυναίκες πλένουν τα ρούχα των ανταρτών.
«Στον πόλεμο, ακόμη και το κουτσομπολιό που γινόταν στη γειτονιά λειτούργησε θετικά για την Αντίσταση. Επειδή η κουτσομπόλα της γειτονιάς ήξερε ποιος μπαίνει και ποιος βγαίνει και ειδοποιούσε τα παιδιά της ΕΠΟΝ και τους έλεγε, “Κρυφτείτε, έρχονται ταγματασφαλίτες”, παίζοντας πολύ σημαντικό ρόλο».
Η σπουδαιότητα του ρόλου της δασκάλας στην Αντίσταση και στην καθημερινότητα των κοριτσιών
«Εκείνη την εποχή, όσες γυναίκες μπορούσαν να σπουδάσουν γίνονταν δασκάλες. Στα περισσότερα χωριά ερχόταν ένας καθοδηγητής από το Κόμμα και όταν χρησιμοποιούσε δύσκολες λέξεις, η δασκάλα ήταν αυτή που εξηγούσε στον κόσμο με απλά λόγια τι λέει. Επιπλέον, στις μαρτυρίες που έχω, οι δασκάλες μάθαιναν στα κορίτσια να φτιάχνουν πανιά για την περίοδο. Σκεφτείτε ότι στα περισσότερα χωριά το να φοράνε τα παιδιά βρακί γινόταν μόνο όταν πήγαιναν στο σχολείο. Οι μεγάλες γυναίκες δεν φορούσαν. Έπαιρνε λοιπόν η μάνα κάνα μαξιλάρι από την προίκα της και το ένα το έκανε σάκα και το άλλο βρακί. Μπορεί τώρα να σας φαίνεται περίεργο, όμως πρέπει να καταλάβετε πως ήταν η καθημερινότητα των γυναικών εκείνη την εποχή.
Εξόριστες γυναίκες.
»Στον κάμπο, όταν έρχονταν ξένοι στο σπίτι, ακόμη και αν ήταν οι Αντάρτες, οι γυναίκες έπρεπε να μαγειρέψουν κι έπειτα να αποσυρθούν. Δεν μπορούσαν να κάτσουν με τους ξένους. Αυτές οι γυναίκες, λοιπόν, που όταν ερχόταν ξένος στο σπίτι κρύβονταν, ήταν αυτές που μετά θα έπαιρναν μέρος σε κινητοποιήσεις μόνο από γυναίκες».
Τις γυναίκες της Αντίστασης τις θεωρούσαν πόρνες
«Αν πούμε γιατί και πώς οργανώθηκαν οι γυναίκες, θα πούμε πολύ απλά ότι ήταν οι σκληρές συνθήκες. Θα πείτε, πώς; Οι γυναίκες που δεν είχαν τότε ούτε δικαίωμα ψήφου; Που ούτε τις άφηναν να πάνε σε όποια δουλειά ήθελαν; Είχαν δικαίωμα και μπορούσαν να βγουν στους δρόμους; Να κάνουν διαδηλώσεις; Βγήκαν λοιπόν ως “Ελληνίδες”. Το εθνικοαπελευθερωτικό μπήκε πρώτο. Έβγαζαν, μάλιστα, η Διδώ Σωτηρίου, η Μέλπω Αξιώτη και άλλες διανοούμενες μια γυναικεία εφημερίδα και εκεί γράφει ένα ρεπορτάζ για μια διαδήλωση ότι κάποιος άνδρας λέει: “Δεν ντρέπεσαι εσύ γυναίκα να βγαίνεις στους δρόμους;”. Επειδή, να μην ξεχνάτε ότι μία γυναίκα που έβγαινε στους δρόμους, ήταν γυναίκα του δρόμου, δηλαδή πόρνη. Εκείνη, γράφει το ρεπορτάζ ότι του απάντησε περήφανα: “Εγώ είμαι Ελληνίδα”. Στην αρχή δηλαδή, όλη αυτή η έξοδος των γυναικών από τον ιδιωτικό χώρο του σπιτιού έγινε επειδή ήταν Ελληνίδες, επειδή ήταν κόρες και μάνες αγωνιστών. Αυτό είναι ένα αρχικό στάδιο που προχωρά πολύ γρήγορα».
Οι γυναίκες οργανώνονται στο ΕΑΜ
Αντάρτισσες του ΕΛΑΣ.
«Οι γυναίκες οργανώνονται στις οργανώσεις του ΕΑΜ και έχει σημασία, επειδή είναι αριστερές οργανώσεις. Οι γυναίκες δεν οργανωθήκαν στις δεξιές οργανώσεις. Οργανώθηκαν στο πιο προοδευτικό κομμάτι. Είναι και αυτό ένα ερώτημα, γιατί συνέβη. Επειδή στην πραγματικότητα πάλευαν για κάτι που πίστευαν, για μια άλλη κοινωνία. Το όραμα της λαοκρατίας που είχε βάλει το ΕΑΜ μπορεί να ήταν θολό και όχι ακριβώς καθορισμένο για πώς θα ήταν αυτή η λαοκρατία, αλλά οι γυναίκες ονειρεύτηκαν μια άλλη κοινωνία στην οποία θα υπήρχε ισότητα. Η πλειοψηφία των γυναικών οργανώνεται στην Εθνική Αλληλεγγύη, που θεωρείται γυναικεία οργάνωση με ένα εκατομμύριο μέλη, η οποία όμως είχε άνδρες στην ηγεσία. Εκεί, αυτό που έκαναν οι γυναίκες είναι να επινοούν τρόπους που η οργάνωση δεν μπορούσε να τους φανταστεί. Ένα παράδειγμα, είναι όταν βρήκα τρόπο για να επισκέπτονται με πρόφαση τα Ψυχοσάββατα το στρατόπεδο των Τρικάλων, μεταφέροντας κόλλυβα στους φυλακισμένους αντιστασιακούς, οι οποίοι λιμοκτονούσαν».
Η μαρτυρία της αγωνίστριας Μαρίας Αγριγιαννάκη: «Η έκρηξη των γυναικών ήταν πολύ δυνατότερη»
«Η Μαρία Αγριγιαννάκη ήταν φοιτήτρια στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης στη διάρκεια της δικτατορίας του Μεταξά, μπήκε στην ΟΚΝΕ (σ.σ. Ομοσπονδία Κομμουνιστικών Νεολαίων Ελλάδας), την έπιασαν, πήγε εξορία και μετά ήταν από τις πρωτοπόρες στο γυναικείο κίνημα. Αργότερα, βγήκε βουλευτίνα της ΕΔΑ και χρησιμοποίησε το επίθετο του άνδρα της, το Καραγιώργη. Τη ρώτησα γιατί έβαλε το όνομα του άνδρα της και μου είπε πολύ απλά ότι σκοτώθηκε και ήθελε να τον τιμήσει. Πρόκειται για μία πολύ σπουδαία γυναίκα και μου είπε το εξής στις 24 Οκτωβρίου του 1988, όταν τη ρώτησα γιατί άλλαξαν τότε οι γυναίκες:
Αντάρτισσα μαζί με φίλη της που δεν είναι οργανωμένη.
“Έχει σχέση που άλλαξε όλη η δομή η στερεωμένη, η στρωμένη, η κανονική ζωή, όπως τινάχτηκε στον αέρα η Ελλάδα ολόκληρη. Έτσι και η στρωμένη τους ζωή, όλα τα καλοβολεμένα, που ήταν έτσι όπως ήταν στην Ελλάδα, σπάσαν, τινάχτηκαν στον αέρα. Έτσι ακριβώς -και με μεγαλύτερη δύναμη- το γυναικείο κίνημα, επειδή είναι ζωή και η ζωή είναι πολύ ζωντανό πράγμα. Επειδή το γυναικείο κομμάτι κρατιούνταν πιο πολύ απ’ όλα κλεισμένο και καταπιεσμένο, εκεί ήταν και η δυνατότερη έκρηξη. Έσπασε πιο πολύ”.
»Λοιπόν, μέσα στη γενική έκρηξη που έγινε τότε, η έκρηξη των γυναικών ήταν πολύ δυνατότερη. Αν, ας πούμε, της Ελλάδας η έκρηξη ήταν δέκα μεγατόνων, των γυναικών ήταν 100 μεγατόνων. Τέτοιο πράγμα. Τέτοια ανατροπή, πλήρης. Αδιανόητο να το πιάσει το μυαλό του σημερινού ανθρώπου τι μεγάλη αλλαγή έγινε».
Η Ηλέκτρα Αποστόλου δεν ήταν αγία
«Η γυναικεία οργάνωση Λεύτερη Νέα ήταν δημιούργημα της Ηλέκτρας Αποστόλου. Η Ηλέκτρα Αποστόλου δεν είναι καμία αγία, έτσι όπως την έχουν στο εικονοστάσι. Είχε παντρευτεί τον Σιδερίδη, τον γιατρό που τον έδιωξε, είχε το παιδί, είχε και άλλο σύντροφο στη διάρκεια της Κατοχής. Η Διδώ Σωτηρίου λέει πως έκαναν γυμνισμό στην Πάρνηθα. Ήταν πάρα πολύ σπουδαία γυναίκα, ήταν εξαιρετική. Μάζεψε γυναίκες στο Πολυτεχνείο, στις γειτονιές, ακόμη και στο Κολωνάκι, που οι υπηρέτριες είχαν τη δική τους οργάνωση. Έκανε, όπως μου είπε η Διδώ Σωτηρίου, ΕΑΜ Π, δηλαδή ΕΑΜ για πόρνες, οι οποίες έπαιξαν πολύ σημαντικό ρόλο στο να φέρνουν πληροφορίες. Οι Λεύτερες Νέες είχαν και ένα τραγούδι: “Να απελευθερωθούμε από την τριπλή σκλαβιά. Προϊστάμενου, κατακτητή και άνδρα”. Έβαζαν και τα τρία μαζί και έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο η Ηλέκτρα Αποστόλου σε αυτό, η οποία είχε πάει το ’34 μαζί με τη Διδώ Σωτηρίου στο Παρίσι στο Παγκόσμιο Αντιφασιστικό Συνέδριο Γυναικών και ήξερε πώς να τα κάνει όλα αυτά».
Η ιστορία της Ασημούλας, της Λουίζας, της Κούλας, της Θύελλας, της Ευτυχίας
Πίσω από κάθε αντάρτισσα κρύβεται ένα όνομα και μία ιστορία.
«Στην ελεύθερη Ελλάδα, στις περιοχές δηλαδή που ήταν κάτω από τον έλεγχο του ΕΛΑΣ, η οργάνωση στον αγώνα θεωρείται ανδρική ιστορία. Στην αρχή, οι γυναίκες ήταν μέσα στα τμήματα. Η Ασημούλα ήταν από τα Δερβενοχώρια και βγήκε στον αγώνα με τον αρραβωνιαστικό της, τον Θεοφάνη. Η Ασημούλα είχε όπλο. Μπορεί να πήγε με τον Θεοφάνη στο μέτωπο, αλλά πήρε μέρος σε όλες τις μάχες.
»Η Λουίζα Τζίμα ήταν μία Αιγυπτιώτισσα, πανέμορφη γυναίκα, μέλος του Κόμματος προπολεμικά, την έστειλαν στη διάρκεια της δικτατορίας εξορία, μαζί με την Ηλέκτρα Αποστόλου. Ήταν παντρεμένη και ο άνδρας της υπέγραψε δήλωση. Ο νόμος του Κόμματος ήταν ότι αν ο άνδρας υπογράψει δήλωση, χωρίζετε. Η Λουίζα είπε πως, “μα, ο άνδρας μου, που ήταν τόσο σπουδαίος συνδικαλιστής, πρέπει να υποφέρει πάρα πολύ, για να υπογράψει δήλωση”, οπότε υπέγραψε κι αυτή. Αυτόν τον εκτέλεσαν και αργότερα παντρεύτηκε τον Τζίμα, τον Σαμαρινιώτη.
»Η Λουίζα ήταν μια ελεύθερη γυναίκα, μορφωμένη, που κάπνιζε και της έλεγαν όλοι “κόψε το τσιγάρο”. Είχε όπλο. Η Λουίζα γύριζε όλα τα βουνά της ελεύθερης Ελλάδας και είχε το όπλο στο χέρι.
»Η Κούλα Ντάνου είχε μείνει έγκυος με κάποιον που είχε πάει στον Αλβανικό Μέτωπο. Όταν εκείνος γύρισε, είχε μωρό. Μπήκε ο Άρης Βελουχιώτης στη μέση και υποχρέωσε τον άνδρα να την παντρευτεί. Μετά από λίγο έφυγε. Αυτή έδωσε το παιδί και πήγε στο τάγμα θανάτου να πολεμήσει.
»Η Θύελλα είχε τρία παιδιά. Τα άφησε στην Αθήνα, βγήκε με έναν άνδρα που της είπε ότι ήταν Εγγλέζος και είχε κάπως κόκκινα μαλλιά. Αυτόν τον έπιασε ο Άρης Βελουχιώτης, τον έδειρε και μαρτύρησε ότι ήταν ένας ζαχαροπλάστης από το Αιγάλεω. Μετά, η Θύελλα πήγε και αυτή στο τάγμα θανάτου και μπήκε και αυτή στη διμοιρία. Η Θύελλα φορούσε ένα παντελόνι που το είχε πάρει από έναν Γερμανό - και τα όπλα της τα είχε πάρει από έναν Γερμανό. Στις μάχες, δεν έδιναν όπλα στις γυναίκες. Τις ονόμαζαν νοσοκόμες, αλλά στην ουσία πολεμούσαν. Και τι έκαναν; Έπαιρναν όπλα από τους εχθρούς. Ενώ, λοιπόν, η διμοιρία έπρεπε να φοράει συγκεκριμένα ρούχα, επειδή τις γυναικείες διμοιρίες τις είχαν και λίγο για μόστρα αυτοί, δεν το έβγαλε το παντελόνι. Το διεκδίκησε και δεν το έβγαλε. Η Θύελλα ήταν μεγάλη πολεμίστρια, στις μάχες ήταν ατρόμητη. Η Θύελλα πέθανε στα Δεκεμβριανά. Σκοτώθηκε στο Εθνικό Θέατρο, όπως κατεβαίνουμε, στο προτελευταίο παράθυρο. Να το θυμόσαστε, όταν περνάτε.
»Ο ΕΛΑΣ της Αθήνας ήταν όλος εφεδρικός. Υπολογίζουν ότι το 10% ήταν γυναίκες. Θα έχετε ακούσει για την Ευτυχία Μουρίκη, τη μάνα της Καισαριανής. Ήταν 17 ετών κοπέλα, όταν βγήκε στον αγώνα. Όταν τη συνάντησα, βέβαια, χρόνια μετά, της είπε ο άνδρας της, “Σήκω να μου φέρεις ένα ποτήρι νερό”. Όπως μου είχε πει και μία γυναίκα πολύ ωραία, “Οι σύντροφοί μας, μετά τον πόλεμο μετατράπηκαν σε Έλληνες άνδρες”».
Χωρίς τις γυναίκες, δεν θα υπήρχε ΕΛΑΣ
Νοσοκόμα φροντίζει τους αντάρτες.
«Τότε υπήρχε η Επιμελητεία του Αντάρτη (ΕΤΑ). Τι ήταν η Επιμελητεία; Ένας στρατός τρία πράγματα θέλει: Όπλα, φαγητό και τις διαβιβάσεις, φυσικά. Ξέρετε ποιος είχε τις διαβιβάσεις που είχε γεμίσει πομπούς όλη την Ελλάδα; Τα κορίτσια της ΕΠΟΝ. Οι χωριατοπούλες ήξεραν να συνδέουν τους ασύρματους. Αυτές τα ήξεραν όλα και έπλεκαν και τη Φανέλα του Αντάρτη. Φανταστείτε ότι έχουμε ένα χωριό και έχουμε μια γιαγιά που κάθεται και πλέκει για τον γιο της που είναι αντάρτης. Ταυτόχρονα, ξέρετε τι κάνει; Φυλάει σκοπιά. Κάθεται σε ένα σημείο που βλέπει τον δρόμο, ποιος έρχεται. Είναι αντάρτισσα ή δεν είναι; Σε έναν κανονικό στρατό, αυτή η γυναίκα που κάθεται και φυλάει σκοπιά είναι μάχιμη. Εκεί δεν τις μετρούσαν.
»Χωρίς τις γυναίκες, δεν θα υπήρχε ΕΛΑΣ. Σε έναν τακτικό στρατό, ένας μάχιμος θέλει πίσω του επτά στις υπηρεσίες. Αυτό που λέμε μάγειρα, διαβιβάσεις, ρούχα κτλ. Για ένα αντάρτικο στρατό, η αναλογία είναι ένας προς 14. Αν, δηλαδή, έχουμε έναν μάχιμο του ΕΛΑΣ, οι 14 που είναι στις βοηθητικές υπηρεσίες ή, όπως τους έλεγαν στο Αλβανικό Μέτωπο, “κουραμπιέδες”, είναι στην πλειοψηφία τους γυναίκες. Και για το φαΐ και για το ντύσιμο και για τα νοσοκομεία, για όλα».
Οι γυναίκες στον Εμφύλιο: Βιασμοί, κουρέματα, ξύλο
«Κατά τη διάρκεια της Λευκής Τρομοκρατίας έγιναν φοβερές ωμότητες, που δεν περιγράφονται. Έχουμε βρει μαρτυρίες για βιασμούς με σκύλους. Τα κουρέματα ήταν ένα ακόμη πράγμα. Γίνονταν με ψαλίδι, με μαχαίρι, αλλά γίνονταν και με το μαστίγιο. Της Βέρας, που ήταν σλαβόφωνη και έγινε αργότερα πρόεδρος του AFZ (σ.σ. Antifasisticki Front na Zenite – Αντιφασιστικό Μέτωπο Γυναικών), της έκοψαν τα μαλλιά με σφαίρα. Μπορεί να σκοτωνόταν. Χώρια το ξύλο και χώρια όλα τα σεξιστικά τους. Ήταν πάρα πολύ μεγάλη η βία. Από την άλλη, η κυβέρνηση δεν άλλαζε τίποτα. Το οικογενειακό δίκαιο ήταν αυτό της δικτατορίας Μεταξά, δεν είχαν δικαίωμα σε κάθε εργασία, ούτε ίση αμοιβή για ίση δουλειά. Ούτε τους δόθηκε το δικαίωμα ψήφου, ενώ στην Ιταλία και στη Γαλλία, που και εκεί οι γυναίκες έπαιξαν σημαντικό ρόλο στο αντιστασιακό κίνημα, τους έδωσαν δικαίωμα ψήφου».
Το πρώτο συνέδριο γυναικών το ’46 είχε 671 φεμινίστριες αντιπροσώπους, που αντιπροσώπευαν 120.000 γυναίκες
Φωτογραφία από τη συνδιάσκεψη στο Βίτσι τον Μάρτιο του '49.
«Από την άνοιξη του ’45 και όλο το ’46, με αποκορύφωμα τον Μάη του '46, ξεφυτρώνουν σαν τα μανιτάρια πάρα πολλές γυναικείες οργανώσεις. Να σκεφτείτε ότι στον Βόλο, όταν κάλεσαν σύσκεψη γυναικών, πήγαν 3.000 γυναίκες και έκαναν συγκέντρωση στην πλατεία. Εκείνη την περίοδο, έχουμε μια συνεργασία φεμινιστριών, μεταξύ των οργανώσεων που υπήρχαν πριν από τη δικτατορία του Μεταξά και τις κομμουνίστριες, με στόχο την ψήφο, επειδή σύμφωνα με τον Χάρτη του ΟΗΕ τα ίσα δικαιώματα και η ψήφος θα γινόταν εσωτερικό δίκαιο. Αυτό που είναι σημαντικό είναι ότι τον Μάη του ’46 έγινε το πρώτο πανελλαδικό συνέδριο γυναικών στην Αθήνα, στο θέατρο Κεντρικό. Συνολικά, 671 αντιπρόσωποι εκπροσωπούσαν 120.000 γυναίκες από όλη την Ελλάδα. Εκεί έβαλαν πρόεδρο την Αύρα Θεοδωροπούλου, η οποία ήταν πρόεδρος του Συνδέσμου για τα Δικαιώματα της Γυναίκας και γραμματέα τη Ρόζα Ιμβριώτη, η οποία ήταν στέλεχος του ΚΚΕ. Αυτές ήταν πολύ σημαντικές γυναίκες και οι δύο. Έχω μια μαρτυρία από μια κοπέλα που τότε πήγαινε Γυμνάσιο -σημερινό Λύκειο- και την έβαλαν να είναι πόρτα, για να μην πάνε οι χαφιέδες. Ήταν η Άσπα Παπαθανασοπούλου, η ηθοποιός και μου έχει πει:
“Όταν πρωτοάκουσα την Αύρα Θεοδωροπούλου που είπε ότι είμαστε ίσες με τους άνδρες και ότι η ισότητά μας δεν αφορά ούτε το να βρίζουμε σαν άνδρες, ούτε το να ντυνόμαστε σαν άνδρες -ήταν η πρώτη φορά που έπιασα το γυναικείο κίνημα σαν έννοια-, αλλά μέσα από το να είμαστε γυναίκες διεκδικούμε ισότητα και όχι ισοτιμία. Αυτό ήταν στο συνέδριο του ’46. Με είχανε στην πόρτα –δεν ήμουν σύνεδρος-, για να προσέχω ποιοι μπαίνουν, μήπως μπουν χαφιέδες κτλ. Το ’46 τελείωσα το Γυμνάσιο και έφευγα, για να παρακολουθήσω αυτά που μ’ άρεσαν πολύ. Εκεί άκουσα και αντάρτισσες να μιλάνε”.
Σύσκεψη γυναικών στο Γράμμο
»Αυτό ουσιαστικά δείχνει ότι τότε ξεκίνησε μία συζήτηση για το τί γίνεται με εμάς τις γυναίκες. Αυτό έχει να κάνει με το ότι οι γυναίκες είχαν βγει από τον ιδιωτικό χώρο του σπιτιού και είχαν παλέψει για την Αντίσταση. Αυτή μου είπε κάτι άλλο καταπληκτικό. Τη ρώτησα για τη βία και τα βασανιστήρια και μου είπε: “Εγώ δεν φοβόμουν. Είχα φάει τέτοιο ξύλο από τον πατέρα μου... Με είχε πάρει μια φορά από τα μαλλιά και με έσουρε όλη την πλατεία της Νέας Σμύρνης και με έδειρε και στο σπίτι”. Αυτά τα κορίτσια μπήκαν στην Αντίσταση με τα μπούνια. Για έναν εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα, αλλά και για έναν κοινωνικό αγώνα. Για τη λαοκρατία και την ισότητα».
Τις έλεγαν «ατιμασμένες»
«Το σύνθημα των εθνικοφρόνων στον Εμφύλιο ήταν Πατρίς-Θρησκεία-Οικογένεια. Το γεγονός ότι οι γυναίκες βγήκαν από το σπίτι και ήταν στην πολιτική σκηνή, διακύβευε όλο τους το ιδεολογικό οικοδόμημα. Θεωρούσαν ότι οι γυναίκες που βγαίνουν από το σπίτι και είναι στο δρόμο είναι γυναίκες του δρόμου. Θεωρούσαν ότι οι γυναίκες δεν μπορούν να μιλούν με άνδρες οι οποίοι δεν είναι μέλη της οικογένειάς τους, άρα αυτές που είναι στις οργανώσεις είναι του δρόμου και ένας λόγος που υπέστησαν τόσο βαριά βασανιστήρια οι γυναίκες ήταν αυτός. Επειδή τις θεωρούσαν σύμφωνα με την έκφραση της εποχής “ατιμασμένες”. Το κακό είναι ότι και οι σύντροφοί τους, όταν στέλνουν στον ΟΗΕ το κείμενο, για να πούνε πόσοι θάνατοι έγιναν, πόσοι βιασμοί κτλ, χρησιμοποιούν και αυτοί αυτήν τη λέξη. “Άτιμη” ήταν η γυναίκα που δεν είχε τον παρθενικό υμένα. Αυτή θεωρούσαν άτιμη. Εξαιτίας αυτού, οι γυναίκες δεν τολμούσαν να μιλήσουν τόσο πολύ για τους βιασμούς τους και τα βασανιστήρια, επειδή, για να μιλήσεις, πρέπει να έχεις ευήκοα ώτα».
Ο Σύνδεσμος Ελληνίδων Επιστημόνων δεν ήθελε την ψήφο
«Στον Εμφύλιο, έχουμε μαχήτριες του Δημοκρατικού Στρατού, έχουμε εξόριστες, προληπτικές -αυτές που έπιαναν για προληπτικούς λόγους- και πολιτικές, έχουμε γυναίκες στα στρατόπεδα του ΓΕΣ και έχουμε και γυναίκες φυλακισμένες και εκτελεσμένες. Επίσης, έχουμε και πολλές γυναίκες στη Δεξιά: οι εντεταλμένες γυναίκες της Βασίλισσας, αλλά και οι κυρίες της Φανέλας του Στρατιώτη.
»Κατά τον Εμφύλιο, συμμετείχαν από την εθνικοφροσύνη και από την Αριστερά πολλές γυναίκες και δεν είναι καθόλου τυχαίο που, όταν αργότερα θα γίνουν οι πρώτες εκλογές, μια δεξιά γυναίκα θα γίνει η πρώτη που θα πάει στο κοινοβούλιο. Με λίγα λόγια, οι αριστερές με τους αγώνες τους είχαν στρώσει το δρόμο, για να μπορέσουν οι δεξιές να καρπωθούν όλο αυτό το πράγμα.
»Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα που έχω να πω είναι για τον Σύνδεσμο Ελληνίδων Επιστημόνων: ενώ διεκδικούσαν την ψήφο, παραμονές των εκλογών του ’46, εκλογές οι οποίες είναι καίριο σημείο στην Ιστορία, έκαναν “έκκληση προς τα πατριωτικά αισθήματά” των άλλων γυναικείων οργανώσεων και τις καλούσαν να μην διεκδικήσουν το δικαίωμα της ψήφου».
Ο Δημοκρατικός Στρατός είχε 50% γυναίκες
Εξόριστες
«Τον Νοέμβριο του ’48, οι γυναίκες στον Δημοκρατικό Στρατό είναι 12-15%, αλλά τον Απρίλη του ’49, όταν τα πράγματα ζορίζουν, οι γυναίκες αγγίζουν το 50%. Είναι 30% στα μάχιμα τμήματα και 70% στις υπηρεσίες. Όπως μου είπε μία κοπέλα χαρακτηριστικά, “Γινόταν επανάσταση, καταλαβαίνεις;”».
Το όραμα για μια κοινωνία χωρίς προίκα
«Στο ΕΑΜ δεν μπήκαν οι πιο φτωχοί άνθρωποι. Μπήκαν κάποια μεσαία στρώματα και κάποιοι πιο μορφωμένοι. Τα κορίτσια τα φτωχά δεν πήγαιναν, επειδή αν έβγαιναν από το σπίτι, θα έχαναν το καλό όνομα και μετά ο γαμπρός θα ήθελε πιο μεγάλη προίκα. Αυξανόταν η προίκα, όσο έβγαζες “κακό” όνομα. Σε ένα χωριό, η Ευτυχία, που ο πατέρας της ήταν καθοδηγητής και αυτή είχε αναλάβει να μαζέψει τα κορίτσια στην ΕΠΟΝ, ξέρετε τι τους έλεγε; “Όταν θα έρθει η λαοκρατία, δεν θα δίνουμε προίκες”».
Παράσημα «ανδρείας»
«Τα ιδεολογικά πρότυπα της εποχής ήταν η Θύελλα και η Ηλέκτρα. Υπήρχε παράσημο Ηλέκτρας και παράσημο Θύελλας. Το αστείο είναι πως αυτά τα παράσημα τα λένε “ανδρείας”. Δεν υπάρχει παράσημο “γυναικείας”. Άρα λοιπόν και οι γυναίκες έπαιρναν παράσημο ανδρείας».
Η γυναίκα του Ζαχαριάδη και το Chanel N o 5
Στο κέντρο η Ρούλα Κουκούλου στο συνέδριο της Παγκόσμιας Δημοκρατικής Ομοσπονδίας Γυναικών
«Για τη γυναίκα του αρχηγού Ζαχαριάδη, τη Ρούλα Κουκούλου, μου είχαν πει οι μαχήτριες ότι φόραγε άρωμα Chanel N o 5. Στο βουνό, δεν μπορούσαν ούτε να πλύνουν τα μαλλιά τους, ούτε σαπούνια τους έστελναν. Μου λέει η Μαρία, μια αγωνίστρια: “Εγώ δεν ήξερα τι ήταν το Chanel N o 5, αλλά εκ των υστέρων κατάλαβα ότι αυτό που μύριζε τόσο ωραία στη Ρούλα ήταν το άρωμα αυτό”. Όταν πήγα να πάρω συνέντευξη στη Ρούλα και της είπα ότι μου είπαν ότι φορούσε Chanel N o 5 απάντησε πως, “Δεν ήρθαμε να κοινωνικοποιήσουμε τη φτώχεια”».
Σεξουαλική απελευθέρωση δεν υπήρχε
«Σεξουαλική απελευθέρωση δεν υπήρχε εκείνηn την περίοδο. Αυτά μπήκαν ως ζητήματα τη δεκαετία του ’60. Όταν ρωτούσα αν παντρεύτηκαν από συνοικέσιο ή έρωτα δεν απαντούσαν, επειδή δεν ήξεραν τι είναι. Ήταν και άλλες οι συνθήκες. Μου είπε μια γυναίκα, “εγώ τους άνδρες που αγάπησα, δεν τους γνώρισα”. Λέω, “Πώς είναι δυνατόν;”. Τι είχε γίνει; Αγάπησε έναν στον Δημοκρατικό Στρατό και την άλλη μέρα σκοτώθηκε. Πάει μετά στην Τασκένδη και είχε ξεκινήσει με κάποιον κάτι, ο οποίος ήταν σε άλλη πολιτεία. Τότε δεν ήταν εύκολο να μετακινηθείς και μαθαίνει ότι αυτός παντρεύτηκε. Της κάνουν μια πρόταση και δέχεται και αυτή να παντρευτεί. Όμως το βράδυ πριν από τον γάμο, καταφέρνει εκείνος να έρθει, παρότι παντρεμένος και στήνεται έξω από το παράθυρο του στρατώνα και στέκονταν όλο το βράδυ και κοιτάζονταν - και την επόμενη μέρα πήγε να παντρευτεί. Υπήρχαν φοβερές ιστορίες. Η ζωή των ανθρώπων μέσα στους πολέμους φθείρεται».
Τι έμεινε από αυτές τις γυναίκες
Γυναίκα της εποχής που θυμίζει και το σημερινό προσφυγικό δράμα.
«Ανακάλυψα πως οι μαρτυρίες των εξόριστων γυναικών ξεκινούν να δημοσιεύονται τη δεκαετία του ’70. Η πρώτη βγήκε το ’73, που είχαμε Χούντα. Τη δεκαετία του ’80 ξεκινούν να δημοσιεύονται οι μαρτυρίες των φυλακισμένων γυναικών και μόνο από τα μέσα της δεκαετίες του ’90 και μετά μιλούν οι μαχήτριες. Γιατί έγινε αυτό; Επειδή ο Εμφύλιος είναι ένα τραύμα για όλη την ελληνική κοινωνία, Δεξιά και Αριστερά και ήταν θέμα ταμπού. Το πρώτο συνέδριο για τον ελληνικό εμφύλιο οι ερευνητές το κάναμε το ’99. Επίσης, είναι δύσκολο ακόμη και σήμερα για την ελληνική κοινωνία να κατανοήσει ότι υπήρχε ένας στρατός ο οποίος αποτελείτο μισός από άνδρες και μισός από γυναίκες, όταν, για παράδειγμα, ο Μαργαρίτης βγάζει ένα βιβλίο 1.200 σελίδες για τον Εμφύλιο και για τη συμμετοχή των γυναικών αφιερώνει τρεις σελίδες. Δεν καταλαβαίνουν τι σημαίνει να έχεις έναν στρατό που ο μισός να είναι γυναίκες - και νομίζω ότι ούτε εμείς το έχουμε καταλάβει».
Η Sabbat, προσπαθώντας να ψηλαφήσει τον μαχητικό φεμινισμό του σήμερα, θέλησε να ανοίξει τη συζήτηση για το πώς διαβάζεται η Ιστορία, όταν στο επίκεντρό της βρίσκονται γυναίκες. «Η εμπειρία μου από αυτήν τη δουλειά είναι φοβερή. Πλούτισα. Όχι σε γνώσεις ιστορικές, αλλά σε γνώσεις ανθρωπιάς. Είναι πάρα πολύ σημαντικό να καταλάβουμε τι συνέβη προηγουμένως στις άλλες γυναίκες, για να καταλάβουμε τι μπορεί να συμβεί και σε εμάς», είπε η Τασούλα Βερβενιώτη, η οποία για την έρευνά της έχει συναντήσει και συνομιλήσει με γυναίκες που πήραν μέρος στην Αντίσταση και στον Εμφύλιο. Τι ρόλο έπαιξαν λοιπόν οι γυναίκες τη δεκαετία του ’40; Αυτά είναι μερικά μόνο από όσα η ερευνήτρια και συγγραφέας του βιβλίου Η Γυναίκα της Αντίστασης (εκδ. Κουκκίδα), μας διηγήθηκε σε μια εκδήλωση που δεν ήθελες να τελειώσει.
Το ιστορικό πλαίσιο
«H δεκαετία του ’40 ήταν μiα δύσκολη δεκαετία με τρεις πολέμους. Έχουμε τον πρώτο πόλεμο που είναι το Αλβανικό Μέτωπο και κρατάει έξι μήνες, από τον Οκτώβρη του 1940 μέχρι τον Απρίλιο του 1941.Έπειτα, έχουμε την είσοδο των Γερμανών, την τριπλή κατοχή -Γερμανοί, Ιταλοί, Βούλγαροι- και δημιουργείται ένα μεγάλο κίνημα αντίστασης, από τον Απρίλιο του 1941 μέχρι τον Οκτώβριο του 1944. Μετά, έχουμε και τον Εμφύλιο. Αυτήν την περίοδο, έχουμε για πρώτη φορά τους νέους να μπαίνουν μέσα στο ιστορικό προσκήνιο πάρα πολύ δυναμικά και ανάμεσα στους νέους και τις γυναίκες».
Η Αντίσταση χτίστηκε από τις γυναίκες στις ουρές για το συσσίτιο
Ουρές στο συσσίτιο.
«Μερικές φορές κάποιοι νομίζουν ότι η Αντίσταση είναι μόνο κάποιοι που έχουν όπλο και πάνε στα βουνά. Θα σας έλεγα πάρα πολύ απλά ότι το κίνημα της Αντίστασης χτίστηκε στις ουρές που σχηματίζονταν για τα συσσίτια και που στην πλειοψηφία τους αποτελούνταν από γυναίκες και παιδιά, επειδή αυτό που έλειπε από τους ανθρώπους ήταν η πληροφορία για το τι συμβαίνει. Οι κατακτητές είχαν σφραγίσει τα ραδιόφωνα και μέσα σε αυτές τις ουρές οι γυναίκες μετέφεραν τα νέα. Έτσι φτιάχτηκαν και οι πρώτες οργανώσεις. Εκεί, στην αρχή οι γυναίκες ήταν οι πρώτες που ξεκίνησαν να μιλούν για πρακτικά πράγματα, όπως για το τι θα γίνει με το γάλα του παιδιού, τους ξεχειλισμένους βόθρους. Ξέρετε, ένας ξεχειλισμένος βόθρος στη γειτονιά είναι πολύ ζόρικο πράγμα και πρέπει άμεσα να αντιμετωπιστεί. Η φροντίδα της γειτονιάς στην Αθήνα, ήταν η δουλειά των γυναικών. Οι γειτονιές, λοιπόν, ήταν ένα πλέγμα γυναικών που έπρεπε να καθορίσουν αυτά τα πράγματα. Λόγω της έλλειψης του νερού και του φαγητού ξεκίνησαν οι πρώτες κινητοποιήσεις».
Η κουτσομπόλα της γειτονιάς έπαιξε ρόλο στην Αντίσταση
Γυναίκες πλένουν τα ρούχα των ανταρτών.
«Στον πόλεμο, ακόμη και το κουτσομπολιό που γινόταν στη γειτονιά λειτούργησε θετικά για την Αντίσταση. Επειδή η κουτσομπόλα της γειτονιάς ήξερε ποιος μπαίνει και ποιος βγαίνει και ειδοποιούσε τα παιδιά της ΕΠΟΝ και τους έλεγε, “Κρυφτείτε, έρχονται ταγματασφαλίτες”, παίζοντας πολύ σημαντικό ρόλο».
Η σπουδαιότητα του ρόλου της δασκάλας στην Αντίσταση και στην καθημερινότητα των κοριτσιών
«Εκείνη την εποχή, όσες γυναίκες μπορούσαν να σπουδάσουν γίνονταν δασκάλες. Στα περισσότερα χωριά ερχόταν ένας καθοδηγητής από το Κόμμα και όταν χρησιμοποιούσε δύσκολες λέξεις, η δασκάλα ήταν αυτή που εξηγούσε στον κόσμο με απλά λόγια τι λέει. Επιπλέον, στις μαρτυρίες που έχω, οι δασκάλες μάθαιναν στα κορίτσια να φτιάχνουν πανιά για την περίοδο. Σκεφτείτε ότι στα περισσότερα χωριά το να φοράνε τα παιδιά βρακί γινόταν μόνο όταν πήγαιναν στο σχολείο. Οι μεγάλες γυναίκες δεν φορούσαν. Έπαιρνε λοιπόν η μάνα κάνα μαξιλάρι από την προίκα της και το ένα το έκανε σάκα και το άλλο βρακί. Μπορεί τώρα να σας φαίνεται περίεργο, όμως πρέπει να καταλάβετε πως ήταν η καθημερινότητα των γυναικών εκείνη την εποχή.
Εξόριστες γυναίκες.
»Στον κάμπο, όταν έρχονταν ξένοι στο σπίτι, ακόμη και αν ήταν οι Αντάρτες, οι γυναίκες έπρεπε να μαγειρέψουν κι έπειτα να αποσυρθούν. Δεν μπορούσαν να κάτσουν με τους ξένους. Αυτές οι γυναίκες, λοιπόν, που όταν ερχόταν ξένος στο σπίτι κρύβονταν, ήταν αυτές που μετά θα έπαιρναν μέρος σε κινητοποιήσεις μόνο από γυναίκες».
Τις γυναίκες της Αντίστασης τις θεωρούσαν πόρνες
«Αν πούμε γιατί και πώς οργανώθηκαν οι γυναίκες, θα πούμε πολύ απλά ότι ήταν οι σκληρές συνθήκες. Θα πείτε, πώς; Οι γυναίκες που δεν είχαν τότε ούτε δικαίωμα ψήφου; Που ούτε τις άφηναν να πάνε σε όποια δουλειά ήθελαν; Είχαν δικαίωμα και μπορούσαν να βγουν στους δρόμους; Να κάνουν διαδηλώσεις; Βγήκαν λοιπόν ως “Ελληνίδες”. Το εθνικοαπελευθερωτικό μπήκε πρώτο. Έβγαζαν, μάλιστα, η Διδώ Σωτηρίου, η Μέλπω Αξιώτη και άλλες διανοούμενες μια γυναικεία εφημερίδα και εκεί γράφει ένα ρεπορτάζ για μια διαδήλωση ότι κάποιος άνδρας λέει: “Δεν ντρέπεσαι εσύ γυναίκα να βγαίνεις στους δρόμους;”. Επειδή, να μην ξεχνάτε ότι μία γυναίκα που έβγαινε στους δρόμους, ήταν γυναίκα του δρόμου, δηλαδή πόρνη. Εκείνη, γράφει το ρεπορτάζ ότι του απάντησε περήφανα: “Εγώ είμαι Ελληνίδα”. Στην αρχή δηλαδή, όλη αυτή η έξοδος των γυναικών από τον ιδιωτικό χώρο του σπιτιού έγινε επειδή ήταν Ελληνίδες, επειδή ήταν κόρες και μάνες αγωνιστών. Αυτό είναι ένα αρχικό στάδιο που προχωρά πολύ γρήγορα».
Οι γυναίκες οργανώνονται στο ΕΑΜ
Αντάρτισσες του ΕΛΑΣ.
«Οι γυναίκες οργανώνονται στις οργανώσεις του ΕΑΜ και έχει σημασία, επειδή είναι αριστερές οργανώσεις. Οι γυναίκες δεν οργανωθήκαν στις δεξιές οργανώσεις. Οργανώθηκαν στο πιο προοδευτικό κομμάτι. Είναι και αυτό ένα ερώτημα, γιατί συνέβη. Επειδή στην πραγματικότητα πάλευαν για κάτι που πίστευαν, για μια άλλη κοινωνία. Το όραμα της λαοκρατίας που είχε βάλει το ΕΑΜ μπορεί να ήταν θολό και όχι ακριβώς καθορισμένο για πώς θα ήταν αυτή η λαοκρατία, αλλά οι γυναίκες ονειρεύτηκαν μια άλλη κοινωνία στην οποία θα υπήρχε ισότητα. Η πλειοψηφία των γυναικών οργανώνεται στην Εθνική Αλληλεγγύη, που θεωρείται γυναικεία οργάνωση με ένα εκατομμύριο μέλη, η οποία όμως είχε άνδρες στην ηγεσία. Εκεί, αυτό που έκαναν οι γυναίκες είναι να επινοούν τρόπους που η οργάνωση δεν μπορούσε να τους φανταστεί. Ένα παράδειγμα, είναι όταν βρήκα τρόπο για να επισκέπτονται με πρόφαση τα Ψυχοσάββατα το στρατόπεδο των Τρικάλων, μεταφέροντας κόλλυβα στους φυλακισμένους αντιστασιακούς, οι οποίοι λιμοκτονούσαν».
Η μαρτυρία της αγωνίστριας Μαρίας Αγριγιαννάκη: «Η έκρηξη των γυναικών ήταν πολύ δυνατότερη»
«Η Μαρία Αγριγιαννάκη ήταν φοιτήτρια στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης στη διάρκεια της δικτατορίας του Μεταξά, μπήκε στην ΟΚΝΕ (σ.σ. Ομοσπονδία Κομμουνιστικών Νεολαίων Ελλάδας), την έπιασαν, πήγε εξορία και μετά ήταν από τις πρωτοπόρες στο γυναικείο κίνημα. Αργότερα, βγήκε βουλευτίνα της ΕΔΑ και χρησιμοποίησε το επίθετο του άνδρα της, το Καραγιώργη. Τη ρώτησα γιατί έβαλε το όνομα του άνδρα της και μου είπε πολύ απλά ότι σκοτώθηκε και ήθελε να τον τιμήσει. Πρόκειται για μία πολύ σπουδαία γυναίκα και μου είπε το εξής στις 24 Οκτωβρίου του 1988, όταν τη ρώτησα γιατί άλλαξαν τότε οι γυναίκες:
Αντάρτισσα μαζί με φίλη της που δεν είναι οργανωμένη.
“Έχει σχέση που άλλαξε όλη η δομή η στερεωμένη, η στρωμένη, η κανονική ζωή, όπως τινάχτηκε στον αέρα η Ελλάδα ολόκληρη. Έτσι και η στρωμένη τους ζωή, όλα τα καλοβολεμένα, που ήταν έτσι όπως ήταν στην Ελλάδα, σπάσαν, τινάχτηκαν στον αέρα. Έτσι ακριβώς -και με μεγαλύτερη δύναμη- το γυναικείο κίνημα, επειδή είναι ζωή και η ζωή είναι πολύ ζωντανό πράγμα. Επειδή το γυναικείο κομμάτι κρατιούνταν πιο πολύ απ’ όλα κλεισμένο και καταπιεσμένο, εκεί ήταν και η δυνατότερη έκρηξη. Έσπασε πιο πολύ”.
»Λοιπόν, μέσα στη γενική έκρηξη που έγινε τότε, η έκρηξη των γυναικών ήταν πολύ δυνατότερη. Αν, ας πούμε, της Ελλάδας η έκρηξη ήταν δέκα μεγατόνων, των γυναικών ήταν 100 μεγατόνων. Τέτοιο πράγμα. Τέτοια ανατροπή, πλήρης. Αδιανόητο να το πιάσει το μυαλό του σημερινού ανθρώπου τι μεγάλη αλλαγή έγινε».
Η Ηλέκτρα Αποστόλου δεν ήταν αγία
«Η γυναικεία οργάνωση Λεύτερη Νέα ήταν δημιούργημα της Ηλέκτρας Αποστόλου. Η Ηλέκτρα Αποστόλου δεν είναι καμία αγία, έτσι όπως την έχουν στο εικονοστάσι. Είχε παντρευτεί τον Σιδερίδη, τον γιατρό που τον έδιωξε, είχε το παιδί, είχε και άλλο σύντροφο στη διάρκεια της Κατοχής. Η Διδώ Σωτηρίου λέει πως έκαναν γυμνισμό στην Πάρνηθα. Ήταν πάρα πολύ σπουδαία γυναίκα, ήταν εξαιρετική. Μάζεψε γυναίκες στο Πολυτεχνείο, στις γειτονιές, ακόμη και στο Κολωνάκι, που οι υπηρέτριες είχαν τη δική τους οργάνωση. Έκανε, όπως μου είπε η Διδώ Σωτηρίου, ΕΑΜ Π, δηλαδή ΕΑΜ για πόρνες, οι οποίες έπαιξαν πολύ σημαντικό ρόλο στο να φέρνουν πληροφορίες. Οι Λεύτερες Νέες είχαν και ένα τραγούδι: “Να απελευθερωθούμε από την τριπλή σκλαβιά. Προϊστάμενου, κατακτητή και άνδρα”. Έβαζαν και τα τρία μαζί και έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο η Ηλέκτρα Αποστόλου σε αυτό, η οποία είχε πάει το ’34 μαζί με τη Διδώ Σωτηρίου στο Παρίσι στο Παγκόσμιο Αντιφασιστικό Συνέδριο Γυναικών και ήξερε πώς να τα κάνει όλα αυτά».
Η ιστορία της Ασημούλας, της Λουίζας, της Κούλας, της Θύελλας, της Ευτυχίας
Πίσω από κάθε αντάρτισσα κρύβεται ένα όνομα και μία ιστορία.
«Στην ελεύθερη Ελλάδα, στις περιοχές δηλαδή που ήταν κάτω από τον έλεγχο του ΕΛΑΣ, η οργάνωση στον αγώνα θεωρείται ανδρική ιστορία. Στην αρχή, οι γυναίκες ήταν μέσα στα τμήματα. Η Ασημούλα ήταν από τα Δερβενοχώρια και βγήκε στον αγώνα με τον αρραβωνιαστικό της, τον Θεοφάνη. Η Ασημούλα είχε όπλο. Μπορεί να πήγε με τον Θεοφάνη στο μέτωπο, αλλά πήρε μέρος σε όλες τις μάχες.
»Η Λουίζα Τζίμα ήταν μία Αιγυπτιώτισσα, πανέμορφη γυναίκα, μέλος του Κόμματος προπολεμικά, την έστειλαν στη διάρκεια της δικτατορίας εξορία, μαζί με την Ηλέκτρα Αποστόλου. Ήταν παντρεμένη και ο άνδρας της υπέγραψε δήλωση. Ο νόμος του Κόμματος ήταν ότι αν ο άνδρας υπογράψει δήλωση, χωρίζετε. Η Λουίζα είπε πως, “μα, ο άνδρας μου, που ήταν τόσο σπουδαίος συνδικαλιστής, πρέπει να υποφέρει πάρα πολύ, για να υπογράψει δήλωση”, οπότε υπέγραψε κι αυτή. Αυτόν τον εκτέλεσαν και αργότερα παντρεύτηκε τον Τζίμα, τον Σαμαρινιώτη.
»Η Λουίζα ήταν μια ελεύθερη γυναίκα, μορφωμένη, που κάπνιζε και της έλεγαν όλοι “κόψε το τσιγάρο”. Είχε όπλο. Η Λουίζα γύριζε όλα τα βουνά της ελεύθερης Ελλάδας και είχε το όπλο στο χέρι.
»Η Κούλα Ντάνου είχε μείνει έγκυος με κάποιον που είχε πάει στον Αλβανικό Μέτωπο. Όταν εκείνος γύρισε, είχε μωρό. Μπήκε ο Άρης Βελουχιώτης στη μέση και υποχρέωσε τον άνδρα να την παντρευτεί. Μετά από λίγο έφυγε. Αυτή έδωσε το παιδί και πήγε στο τάγμα θανάτου να πολεμήσει.
»Η Θύελλα είχε τρία παιδιά. Τα άφησε στην Αθήνα, βγήκε με έναν άνδρα που της είπε ότι ήταν Εγγλέζος και είχε κάπως κόκκινα μαλλιά. Αυτόν τον έπιασε ο Άρης Βελουχιώτης, τον έδειρε και μαρτύρησε ότι ήταν ένας ζαχαροπλάστης από το Αιγάλεω. Μετά, η Θύελλα πήγε και αυτή στο τάγμα θανάτου και μπήκε και αυτή στη διμοιρία. Η Θύελλα φορούσε ένα παντελόνι που το είχε πάρει από έναν Γερμανό - και τα όπλα της τα είχε πάρει από έναν Γερμανό. Στις μάχες, δεν έδιναν όπλα στις γυναίκες. Τις ονόμαζαν νοσοκόμες, αλλά στην ουσία πολεμούσαν. Και τι έκαναν; Έπαιρναν όπλα από τους εχθρούς. Ενώ, λοιπόν, η διμοιρία έπρεπε να φοράει συγκεκριμένα ρούχα, επειδή τις γυναικείες διμοιρίες τις είχαν και λίγο για μόστρα αυτοί, δεν το έβγαλε το παντελόνι. Το διεκδίκησε και δεν το έβγαλε. Η Θύελλα ήταν μεγάλη πολεμίστρια, στις μάχες ήταν ατρόμητη. Η Θύελλα πέθανε στα Δεκεμβριανά. Σκοτώθηκε στο Εθνικό Θέατρο, όπως κατεβαίνουμε, στο προτελευταίο παράθυρο. Να το θυμόσαστε, όταν περνάτε.
»Ο ΕΛΑΣ της Αθήνας ήταν όλος εφεδρικός. Υπολογίζουν ότι το 10% ήταν γυναίκες. Θα έχετε ακούσει για την Ευτυχία Μουρίκη, τη μάνα της Καισαριανής. Ήταν 17 ετών κοπέλα, όταν βγήκε στον αγώνα. Όταν τη συνάντησα, βέβαια, χρόνια μετά, της είπε ο άνδρας της, “Σήκω να μου φέρεις ένα ποτήρι νερό”. Όπως μου είχε πει και μία γυναίκα πολύ ωραία, “Οι σύντροφοί μας, μετά τον πόλεμο μετατράπηκαν σε Έλληνες άνδρες”».
Χωρίς τις γυναίκες, δεν θα υπήρχε ΕΛΑΣ
Νοσοκόμα φροντίζει τους αντάρτες.
«Τότε υπήρχε η Επιμελητεία του Αντάρτη (ΕΤΑ). Τι ήταν η Επιμελητεία; Ένας στρατός τρία πράγματα θέλει: Όπλα, φαγητό και τις διαβιβάσεις, φυσικά. Ξέρετε ποιος είχε τις διαβιβάσεις που είχε γεμίσει πομπούς όλη την Ελλάδα; Τα κορίτσια της ΕΠΟΝ. Οι χωριατοπούλες ήξεραν να συνδέουν τους ασύρματους. Αυτές τα ήξεραν όλα και έπλεκαν και τη Φανέλα του Αντάρτη. Φανταστείτε ότι έχουμε ένα χωριό και έχουμε μια γιαγιά που κάθεται και πλέκει για τον γιο της που είναι αντάρτης. Ταυτόχρονα, ξέρετε τι κάνει; Φυλάει σκοπιά. Κάθεται σε ένα σημείο που βλέπει τον δρόμο, ποιος έρχεται. Είναι αντάρτισσα ή δεν είναι; Σε έναν κανονικό στρατό, αυτή η γυναίκα που κάθεται και φυλάει σκοπιά είναι μάχιμη. Εκεί δεν τις μετρούσαν.
»Χωρίς τις γυναίκες, δεν θα υπήρχε ΕΛΑΣ. Σε έναν τακτικό στρατό, ένας μάχιμος θέλει πίσω του επτά στις υπηρεσίες. Αυτό που λέμε μάγειρα, διαβιβάσεις, ρούχα κτλ. Για ένα αντάρτικο στρατό, η αναλογία είναι ένας προς 14. Αν, δηλαδή, έχουμε έναν μάχιμο του ΕΛΑΣ, οι 14 που είναι στις βοηθητικές υπηρεσίες ή, όπως τους έλεγαν στο Αλβανικό Μέτωπο, “κουραμπιέδες”, είναι στην πλειοψηφία τους γυναίκες. Και για το φαΐ και για το ντύσιμο και για τα νοσοκομεία, για όλα».
Οι γυναίκες στον Εμφύλιο: Βιασμοί, κουρέματα, ξύλο
«Κατά τη διάρκεια της Λευκής Τρομοκρατίας έγιναν φοβερές ωμότητες, που δεν περιγράφονται. Έχουμε βρει μαρτυρίες για βιασμούς με σκύλους. Τα κουρέματα ήταν ένα ακόμη πράγμα. Γίνονταν με ψαλίδι, με μαχαίρι, αλλά γίνονταν και με το μαστίγιο. Της Βέρας, που ήταν σλαβόφωνη και έγινε αργότερα πρόεδρος του AFZ (σ.σ. Antifasisticki Front na Zenite – Αντιφασιστικό Μέτωπο Γυναικών), της έκοψαν τα μαλλιά με σφαίρα. Μπορεί να σκοτωνόταν. Χώρια το ξύλο και χώρια όλα τα σεξιστικά τους. Ήταν πάρα πολύ μεγάλη η βία. Από την άλλη, η κυβέρνηση δεν άλλαζε τίποτα. Το οικογενειακό δίκαιο ήταν αυτό της δικτατορίας Μεταξά, δεν είχαν δικαίωμα σε κάθε εργασία, ούτε ίση αμοιβή για ίση δουλειά. Ούτε τους δόθηκε το δικαίωμα ψήφου, ενώ στην Ιταλία και στη Γαλλία, που και εκεί οι γυναίκες έπαιξαν σημαντικό ρόλο στο αντιστασιακό κίνημα, τους έδωσαν δικαίωμα ψήφου».
Το πρώτο συνέδριο γυναικών το ’46 είχε 671 φεμινίστριες αντιπροσώπους, που αντιπροσώπευαν 120.000 γυναίκες
Φωτογραφία από τη συνδιάσκεψη στο Βίτσι τον Μάρτιο του '49.
«Από την άνοιξη του ’45 και όλο το ’46, με αποκορύφωμα τον Μάη του '46, ξεφυτρώνουν σαν τα μανιτάρια πάρα πολλές γυναικείες οργανώσεις. Να σκεφτείτε ότι στον Βόλο, όταν κάλεσαν σύσκεψη γυναικών, πήγαν 3.000 γυναίκες και έκαναν συγκέντρωση στην πλατεία. Εκείνη την περίοδο, έχουμε μια συνεργασία φεμινιστριών, μεταξύ των οργανώσεων που υπήρχαν πριν από τη δικτατορία του Μεταξά και τις κομμουνίστριες, με στόχο την ψήφο, επειδή σύμφωνα με τον Χάρτη του ΟΗΕ τα ίσα δικαιώματα και η ψήφος θα γινόταν εσωτερικό δίκαιο. Αυτό που είναι σημαντικό είναι ότι τον Μάη του ’46 έγινε το πρώτο πανελλαδικό συνέδριο γυναικών στην Αθήνα, στο θέατρο Κεντρικό. Συνολικά, 671 αντιπρόσωποι εκπροσωπούσαν 120.000 γυναίκες από όλη την Ελλάδα. Εκεί έβαλαν πρόεδρο την Αύρα Θεοδωροπούλου, η οποία ήταν πρόεδρος του Συνδέσμου για τα Δικαιώματα της Γυναίκας και γραμματέα τη Ρόζα Ιμβριώτη, η οποία ήταν στέλεχος του ΚΚΕ. Αυτές ήταν πολύ σημαντικές γυναίκες και οι δύο. Έχω μια μαρτυρία από μια κοπέλα που τότε πήγαινε Γυμνάσιο -σημερινό Λύκειο- και την έβαλαν να είναι πόρτα, για να μην πάνε οι χαφιέδες. Ήταν η Άσπα Παπαθανασοπούλου, η ηθοποιός και μου έχει πει:
“Όταν πρωτοάκουσα την Αύρα Θεοδωροπούλου που είπε ότι είμαστε ίσες με τους άνδρες και ότι η ισότητά μας δεν αφορά ούτε το να βρίζουμε σαν άνδρες, ούτε το να ντυνόμαστε σαν άνδρες -ήταν η πρώτη φορά που έπιασα το γυναικείο κίνημα σαν έννοια-, αλλά μέσα από το να είμαστε γυναίκες διεκδικούμε ισότητα και όχι ισοτιμία. Αυτό ήταν στο συνέδριο του ’46. Με είχανε στην πόρτα –δεν ήμουν σύνεδρος-, για να προσέχω ποιοι μπαίνουν, μήπως μπουν χαφιέδες κτλ. Το ’46 τελείωσα το Γυμνάσιο και έφευγα, για να παρακολουθήσω αυτά που μ’ άρεσαν πολύ. Εκεί άκουσα και αντάρτισσες να μιλάνε”.
Σύσκεψη γυναικών στο Γράμμο
»Αυτό ουσιαστικά δείχνει ότι τότε ξεκίνησε μία συζήτηση για το τί γίνεται με εμάς τις γυναίκες. Αυτό έχει να κάνει με το ότι οι γυναίκες είχαν βγει από τον ιδιωτικό χώρο του σπιτιού και είχαν παλέψει για την Αντίσταση. Αυτή μου είπε κάτι άλλο καταπληκτικό. Τη ρώτησα για τη βία και τα βασανιστήρια και μου είπε: “Εγώ δεν φοβόμουν. Είχα φάει τέτοιο ξύλο από τον πατέρα μου... Με είχε πάρει μια φορά από τα μαλλιά και με έσουρε όλη την πλατεία της Νέας Σμύρνης και με έδειρε και στο σπίτι”. Αυτά τα κορίτσια μπήκαν στην Αντίσταση με τα μπούνια. Για έναν εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα, αλλά και για έναν κοινωνικό αγώνα. Για τη λαοκρατία και την ισότητα».
Τις έλεγαν «ατιμασμένες»
«Το σύνθημα των εθνικοφρόνων στον Εμφύλιο ήταν Πατρίς-Θρησκεία-Οικογένεια. Το γεγονός ότι οι γυναίκες βγήκαν από το σπίτι και ήταν στην πολιτική σκηνή, διακύβευε όλο τους το ιδεολογικό οικοδόμημα. Θεωρούσαν ότι οι γυναίκες που βγαίνουν από το σπίτι και είναι στο δρόμο είναι γυναίκες του δρόμου. Θεωρούσαν ότι οι γυναίκες δεν μπορούν να μιλούν με άνδρες οι οποίοι δεν είναι μέλη της οικογένειάς τους, άρα αυτές που είναι στις οργανώσεις είναι του δρόμου και ένας λόγος που υπέστησαν τόσο βαριά βασανιστήρια οι γυναίκες ήταν αυτός. Επειδή τις θεωρούσαν σύμφωνα με την έκφραση της εποχής “ατιμασμένες”. Το κακό είναι ότι και οι σύντροφοί τους, όταν στέλνουν στον ΟΗΕ το κείμενο, για να πούνε πόσοι θάνατοι έγιναν, πόσοι βιασμοί κτλ, χρησιμοποιούν και αυτοί αυτήν τη λέξη. “Άτιμη” ήταν η γυναίκα που δεν είχε τον παρθενικό υμένα. Αυτή θεωρούσαν άτιμη. Εξαιτίας αυτού, οι γυναίκες δεν τολμούσαν να μιλήσουν τόσο πολύ για τους βιασμούς τους και τα βασανιστήρια, επειδή, για να μιλήσεις, πρέπει να έχεις ευήκοα ώτα».
Ο Σύνδεσμος Ελληνίδων Επιστημόνων δεν ήθελε την ψήφο
«Στον Εμφύλιο, έχουμε μαχήτριες του Δημοκρατικού Στρατού, έχουμε εξόριστες, προληπτικές -αυτές που έπιαναν για προληπτικούς λόγους- και πολιτικές, έχουμε γυναίκες στα στρατόπεδα του ΓΕΣ και έχουμε και γυναίκες φυλακισμένες και εκτελεσμένες. Επίσης, έχουμε και πολλές γυναίκες στη Δεξιά: οι εντεταλμένες γυναίκες της Βασίλισσας, αλλά και οι κυρίες της Φανέλας του Στρατιώτη.
»Κατά τον Εμφύλιο, συμμετείχαν από την εθνικοφροσύνη και από την Αριστερά πολλές γυναίκες και δεν είναι καθόλου τυχαίο που, όταν αργότερα θα γίνουν οι πρώτες εκλογές, μια δεξιά γυναίκα θα γίνει η πρώτη που θα πάει στο κοινοβούλιο. Με λίγα λόγια, οι αριστερές με τους αγώνες τους είχαν στρώσει το δρόμο, για να μπορέσουν οι δεξιές να καρπωθούν όλο αυτό το πράγμα.
»Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα που έχω να πω είναι για τον Σύνδεσμο Ελληνίδων Επιστημόνων: ενώ διεκδικούσαν την ψήφο, παραμονές των εκλογών του ’46, εκλογές οι οποίες είναι καίριο σημείο στην Ιστορία, έκαναν “έκκληση προς τα πατριωτικά αισθήματά” των άλλων γυναικείων οργανώσεων και τις καλούσαν να μην διεκδικήσουν το δικαίωμα της ψήφου».
Ο Δημοκρατικός Στρατός είχε 50% γυναίκες
Εξόριστες
«Τον Νοέμβριο του ’48, οι γυναίκες στον Δημοκρατικό Στρατό είναι 12-15%, αλλά τον Απρίλη του ’49, όταν τα πράγματα ζορίζουν, οι γυναίκες αγγίζουν το 50%. Είναι 30% στα μάχιμα τμήματα και 70% στις υπηρεσίες. Όπως μου είπε μία κοπέλα χαρακτηριστικά, “Γινόταν επανάσταση, καταλαβαίνεις;”».
Το όραμα για μια κοινωνία χωρίς προίκα
«Στο ΕΑΜ δεν μπήκαν οι πιο φτωχοί άνθρωποι. Μπήκαν κάποια μεσαία στρώματα και κάποιοι πιο μορφωμένοι. Τα κορίτσια τα φτωχά δεν πήγαιναν, επειδή αν έβγαιναν από το σπίτι, θα έχαναν το καλό όνομα και μετά ο γαμπρός θα ήθελε πιο μεγάλη προίκα. Αυξανόταν η προίκα, όσο έβγαζες “κακό” όνομα. Σε ένα χωριό, η Ευτυχία, που ο πατέρας της ήταν καθοδηγητής και αυτή είχε αναλάβει να μαζέψει τα κορίτσια στην ΕΠΟΝ, ξέρετε τι τους έλεγε; “Όταν θα έρθει η λαοκρατία, δεν θα δίνουμε προίκες”».
Παράσημα «ανδρείας»
«Τα ιδεολογικά πρότυπα της εποχής ήταν η Θύελλα και η Ηλέκτρα. Υπήρχε παράσημο Ηλέκτρας και παράσημο Θύελλας. Το αστείο είναι πως αυτά τα παράσημα τα λένε “ανδρείας”. Δεν υπάρχει παράσημο “γυναικείας”. Άρα λοιπόν και οι γυναίκες έπαιρναν παράσημο ανδρείας».
Η γυναίκα του Ζαχαριάδη και το Chanel N o 5
Στο κέντρο η Ρούλα Κουκούλου στο συνέδριο της Παγκόσμιας Δημοκρατικής Ομοσπονδίας Γυναικών
«Για τη γυναίκα του αρχηγού Ζαχαριάδη, τη Ρούλα Κουκούλου, μου είχαν πει οι μαχήτριες ότι φόραγε άρωμα Chanel N o 5. Στο βουνό, δεν μπορούσαν ούτε να πλύνουν τα μαλλιά τους, ούτε σαπούνια τους έστελναν. Μου λέει η Μαρία, μια αγωνίστρια: “Εγώ δεν ήξερα τι ήταν το Chanel N o 5, αλλά εκ των υστέρων κατάλαβα ότι αυτό που μύριζε τόσο ωραία στη Ρούλα ήταν το άρωμα αυτό”. Όταν πήγα να πάρω συνέντευξη στη Ρούλα και της είπα ότι μου είπαν ότι φορούσε Chanel N o 5 απάντησε πως, “Δεν ήρθαμε να κοινωνικοποιήσουμε τη φτώχεια”».
Σεξουαλική απελευθέρωση δεν υπήρχε
«Σεξουαλική απελευθέρωση δεν υπήρχε εκείνηn την περίοδο. Αυτά μπήκαν ως ζητήματα τη δεκαετία του ’60. Όταν ρωτούσα αν παντρεύτηκαν από συνοικέσιο ή έρωτα δεν απαντούσαν, επειδή δεν ήξεραν τι είναι. Ήταν και άλλες οι συνθήκες. Μου είπε μια γυναίκα, “εγώ τους άνδρες που αγάπησα, δεν τους γνώρισα”. Λέω, “Πώς είναι δυνατόν;”. Τι είχε γίνει; Αγάπησε έναν στον Δημοκρατικό Στρατό και την άλλη μέρα σκοτώθηκε. Πάει μετά στην Τασκένδη και είχε ξεκινήσει με κάποιον κάτι, ο οποίος ήταν σε άλλη πολιτεία. Τότε δεν ήταν εύκολο να μετακινηθείς και μαθαίνει ότι αυτός παντρεύτηκε. Της κάνουν μια πρόταση και δέχεται και αυτή να παντρευτεί. Όμως το βράδυ πριν από τον γάμο, καταφέρνει εκείνος να έρθει, παρότι παντρεμένος και στήνεται έξω από το παράθυρο του στρατώνα και στέκονταν όλο το βράδυ και κοιτάζονταν - και την επόμενη μέρα πήγε να παντρευτεί. Υπήρχαν φοβερές ιστορίες. Η ζωή των ανθρώπων μέσα στους πολέμους φθείρεται».
Τι έμεινε από αυτές τις γυναίκες
Γυναίκα της εποχής που θυμίζει και το σημερινό προσφυγικό δράμα.
«Ανακάλυψα πως οι μαρτυρίες των εξόριστων γυναικών ξεκινούν να δημοσιεύονται τη δεκαετία του ’70. Η πρώτη βγήκε το ’73, που είχαμε Χούντα. Τη δεκαετία του ’80 ξεκινούν να δημοσιεύονται οι μαρτυρίες των φυλακισμένων γυναικών και μόνο από τα μέσα της δεκαετίες του ’90 και μετά μιλούν οι μαχήτριες. Γιατί έγινε αυτό; Επειδή ο Εμφύλιος είναι ένα τραύμα για όλη την ελληνική κοινωνία, Δεξιά και Αριστερά και ήταν θέμα ταμπού. Το πρώτο συνέδριο για τον ελληνικό εμφύλιο οι ερευνητές το κάναμε το ’99. Επίσης, είναι δύσκολο ακόμη και σήμερα για την ελληνική κοινωνία να κατανοήσει ότι υπήρχε ένας στρατός ο οποίος αποτελείτο μισός από άνδρες και μισός από γυναίκες, όταν, για παράδειγμα, ο Μαργαρίτης βγάζει ένα βιβλίο 1.200 σελίδες για τον Εμφύλιο και για τη συμμετοχή των γυναικών αφιερώνει τρεις σελίδες. Δεν καταλαβαίνουν τι σημαίνει να έχεις έναν στρατό που ο μισός να είναι γυναίκες - και νομίζω ότι ούτε εμείς το έχουμε καταλάβει».
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.