26 Απρίλη 1937: Ισπανικός εμφύλιος – ο βομβαρδισμός της Γκερνίκα

Γράφει: Νίκος Κοκκάλης

Ήταν 26 Απριλίου του 1937 όταν αεροσκάφη της Γερμανικής και της Ιταλικής πολεμικής αεροπορίας, που ενίσχυαν τα φασιστικά στρατεύματα του στρατηγού Φράνκο, βομβάρδισαν τη Βασκική κωμόπολη Γκερνίκα. Πρόκειται για ένα από τα πρώτα μαζικά εγκλήματα του φασισμού, καθώς καταστράφηκε ολοσχερώς το μεγαλύτερο τμήμα της πόλης με εκατοντάδες και πιθανά χιλιάδες νεκρούς.

Η Δεύτερη Ισπανική Δημοκρατία

Από το καλοκαίρι του 1930 και μετά την αποχώρηση από την εξουσία του δικτάτορα Πρίμο ντε Ριβέρα, υπήρχαν πιέσεις προς την Ισπανική Μοναρχία να παραχωρήσει δημοκρατικά δικαιώματα στον Ισπανικό λαό. Έτσι η κυβέρνηση Αθνάρ, που διαδέχτηκε τον ντε Ριβέρα, αναγκάστηκε να προχωρήσει σε δημοτικές εκλογές τον Απρίλιο του 1931, οι οποίες έληξαν με την συντριπτική νίκη των Σοσιαλιστών και των Φιλελεύθερων Δημοκρατικών. Αυτό οδήγησε στην πτώση της κυβέρνησης Αθνάρ και στην παραίτηση του Βασιλιά Αλφόνσου του 13ου, ο οποίος κατέφυγε στο εξωτερικό.

Η Δεύτερη Ισπανική Δημοκρατία ήταν μια πραγματικότητα. Μέσα σε πέντε χρόνια δημοκρατικών κυβερνήσεων έγιναν σημαντικές αγροτικές μεταρρυθμίσεις προς όφελος των φτωχών αγροτών, αναπτύχθηκε ένα τεράστιο εργατικό κίνημα, ενώ δόθηκαν -σημαντικές για την εποχή- ελευθερίες στις γυναίκες (όπως το να εργάζονται, εάν αυτές θέλουν, χωρίς την άδεια των γονιών τους ή του συζύγου τους) ενώ νομιμοποιήθηκε και το διαζύγιο, και η Χώρα των Βάσκων και η Καταλονία απέκτησαν αυτονομία.

Όλα αυτά βέβαια προκάλεσαν την μήνη της Εκκλησίας, των κτηματιών και του μεγαλύτερου μέρους της άρχουσας τάξης, που έβλεπαν εχθρικά τις «υπερβολικά προοδευτικές» γι’ αυτές πολιτικές των δημοκρατικών κυβερνήσεων. Με την νίκη του Λαϊκού Μετώπου που αποτελούταν από το Σοσιαλιστικό Κόμμα, το ΚΚ Ισπανίας, την Καταλανική Ρεπουμπλικανική Αριστερά ((ERC) ) την Ρεπουμπλικανική Αριστερά (IR) και μια σειρά μικρότερα αριστερά κόμματα, στις εκλογές του Φεβρουαρίου του 1936, μια ομάδα ανώτερων στρατιωτικών αποφάσισε να αναλάβει την εξουσία πραξικοπηματικά.

Αρχή του εμφυλίου

Το Πραξικόπημα ξεκίνησε στις 17 Ιουλίου του 1936, όταν οι δυνάμεις του στρατού σταθμευμένες στο Ισπανικό Μαρόκο, υπό τον Φράνκο, ξεκίνησαν την επίθεση κατά της κυβέρνησης. Όμως, με την εξαίρεση της συντηρητικής Σεβίλης, δεν κατάφεραν να καταλάβουν καμία άλλη μεγάλη πόλη, εκτός από κάποιες στο Ισπανικό Μαρόκο, στα Κανάρια Νησιά και στις Βαλεαρίδες Νήσους.

Αυτό οφείλεται κυρίως στην άμεση αντίδραση των εργατικών και λαϊκών στρωμάτων που κατάφεραν να απομονώσουν τους στασιαστές στα στρατόπεδά τους. Αυτό συνέβη κυρίως λόγω των εργατικών πολιτοφυλακών που είχαν δημιουργήσει οι εργατικές οργανώσεις (συνδικάτα και κόμματα). Σ’ αυτές τις πολιτοφυλακές ιδιαίτερο ρόλο παίζουν οι αναρχικοί, που αποτελούν τη μεγαλύτερη δύναμη μέσα στο συνδικαλιστικό κίνημα και το ΠΟΥΜ, μια σημαντική αντισταλινική οργάνωση της Αριστεράς αλλά χωρίς συγκεκριμένο και καθαρό επαναστατικό πρόγραμμα.

Μέσα στο καλοκαίρι, γίνεται μια μεγάλη επιχείρηση αερομεταφοράς και θαλάσσιας μεταφοράς στρατευμάτων από το Ισπανικό Μαρόκο προς την Ισπανική ενδοχώρα. Η επιχείρηση πετυχαίνει και ο φασιστικός στρατός καταφέρνει να καταλάβει τις φίλα προσκείμενες, και άκρως συντηρητικές, περιοχές της Καστίλης, της Λεόν και της Ανδαλουσίας. Όμως μένει ακόμα μακριά από τις βιομηχανικές περιοχές της Μάλαγα, των Αστούριας, της Βισκάγιας, της Μαδρίτης και της Βαρκελώνης.

Τον Οκτώβριο ξεκινάει μια μεγάλη επίθεση ενάντια στην Μαδρίτη, ή οποία θα διαρκέσει μέχρι τον Ιανουάριο του 1937, και η οποία θα αποτύχει, χάρη στην αυτοθυσία των υπερασπιστών της Μαδρίτης αλλά και λόγω της άφιξης των πρώτων στρατιωτικών τμημάτων των Διεθνών Ταξιαρχιών στην Ισπανία.

Στην συνέχεια ο φασιστικός στρατός θα προσπαθήσει να κάνει επιθέσεις από τον νότο, με σκοπό να αποκόψει την Μαδρίτη από το λιμάνι της Βαλένθια, όπου έχει εγκατασταθεί η κυβέρνηση του Λαϊκού Μετώπου, αλλά και να ολοκληρωθεί η περικύκλωση της Μαδρίτης. Και οι δύο επιθέσεις θα αποτύχουν, οπότε ο Φράνκο θα στρέψει την προσοχή του στην κάμψη της αντίστασης των Βάσκων, στον Βορρά, για να καταλάβει το Μπιλμπάο και τον στρατηγικής σημασίας κόλπο της Βισκάγιας, και να αποκόψει ή να δυσχεράνει τις γραμμές εφοδιασμού των δημοκρατικών μέσω της Γαλλίας…

Χάρτης της Ισπανίας τον Σεπτέμβριο του 1936. Με ροζ οι περιοχές που ήλεγχαν τα φασιστικά στρατεύματα του Φράνκο, με μωβ οι περιοχές των Δημοκρατικών

Η σημασία της Γκερνίκα

Η Γκερνίκα βρισκόταν, 30 χιλιόμετρα βορειοανατολικά από το μέτωπο του πολέμου, και 30 χιλιόμετρα νότια από την πόλη του Μπιλμπάο, που ήταν το κυριότερο λιμάνι και η κυριότερη βιομηχανική πόλη της Χώρας των Βάσκων, αλλά και του Ισπανικού Βορρά. Γύρω από την περιοχή η τοπική κυβέρνηση της χώρας των Βάσκων, είχε εγκαταστήσει 23 μεραρχίες ελαφρά οπλισμένων «πολιτοφυλάκων», για να αντιμετωπίσουν τις δυνάμεις του Φράνκο, δύο από τις οποίες στρατοπέδευαν μέσα στην πόλη της Γκερνίκα.

Οι δρόμοι και οι γέφυρες της περιοχής γύρω από την Γκερνίκα μπορούσαν να αποτελέσουν διόδους για την στρατηγική υποχώρηση των Δημοκρατικών, σε περίπτωση που οι δυνάμεις του Φράνκο έκαναν μια ταχεία προέλαση προς το Μπιλμπάο. Επίσης η κατάληψη της Γκερνίκα από τα στρατεύματα του Φράνκο, εκτός από το γεγονός ότι θα απέκοπτε τις γραμμές εφοδιασμού και τις διόδους διαφυγής των Δημοκρατικών, θα οδηγούσε στην γρήγορη κατάληψη του Μπιλμπάο από τους φασίστες, με αποτέλεσμα μια συντριπτική νίκη των φασιστών στο βόρειο μέτωπο του εμφυλίου. Επιπλέον στην πόλη δεν υπήρχε κανένα σύστημα αεράμυνας, αλλά και καμία περίπτωση να  αναχαιτιστεί κάποια αεροπορική επίθεση από την αεροπορία των δημοκρατικών, ή οποία δεν μπορούσε να αντιδράσει στην συντριπτική υπεροπλία των φασιστικών στρατευμάτων στον αέρα.

Εκείνη την εποχή η Γκερνίκα είχε εφτά χιλιάδες κατοίκους. Όμως επειδή ήταν Δευτέρα, ημέρα που ήταν ανοιχτή η λαϊκή αγορά της πόλης, και πολλοί κάτοικοι των γύρω χωριών είχαν ταξιδέψει στην πόλη για να πουλήσουν την πραμάτεια τους ή για να αγοράσουν πράγματα, εκείνη την ημέρα πάνω από 10.000 άτομα κατέκλυζαν τους δρόμους της πόλης.

Ο βομβαρδισμός και οι απώλειες

Η επίθεση έγινε σε πέντε φάσεις. Στις πρώτες τρεις φάσεις της επίθεσης τα βομβαρδιστικά επικεντρώθηκαν σε δρόμους και κτίρια που βρίσκονταν στις πιο μακρινές γειτονιές της πόλης, με αποτέλεσμα οι καταστροφές να είναι σχετικά περιορισμένες. Η μεγάλη καταστροφή έγινε στην τέταρτη και την πέμπτη φάση της επίθεσης, όπου βομβαρδίστηκε το κέντρο της πόλης. Πάνω από είκοσι τόνοι εκρηκτικών ρίχτηκαν στην πόλη, μαζί με εμπρηστικές βόμβες. Οι φωτιές από τις εμπρηστικές βόμβες μαίνονταν ανεξέλεγκτες για πάνω από 24 ώρες. Το ξημέρωμα της επόμενης ημέρας, έγινε πλήρως αντιληπτή η έκταση της καταστροφής. Πάνω από τα 3/4 της πόλης είχαν ισοπεδωθεί από τις βόμβες και την φωτιά. Εκατοντάδες άμαχοι είχαν χάσει την ζωή τους.

Δεν υπάρχει κάποιος ακριβής απολογισμός των νεκρών της επίθεσης, γιατί οι Βασκικές αρχές αδυνατούσαν να δώσουν κάποιον αριθμό των θυμάτων μέσα στο χάος, οι δε οπαδοί του Φράνκο (και αργότερα οι κυβερνήσεις υπό τον Φράνκο), στα πλαίσια της προπαγάνδας διατείνονταν ότι η Γκερνίκα είτε καταστράφηκε από τους αποχωρούντες Δημοκρατικούς, ή ότι «όντως βομβαρδίστηκε αλλά τα θύματα ήταν ελάχιστα». Μάλιστα το 1970, η εφημερίδα Arriba (δημοσιογραφικό όργανο  του «Κόμματος της Φάλαγγας» και ημιεπίσημη εφημερίδα του καθεστώτος) σε έρευνα της υπολόγιζε ότι οι νεκροί του βομβαρδισμού μετά βίας έφταναν τους 12! Όμως η αλήθεια είναι ότι ο αριθμός των θυμάτων ήταν πολύ μεγαλύτερος. Σύμφωνα με τους συντηρητικούς υπολογισμούς του ιστορικού του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, Άντονι Μπίβορ (Anthony Beevor) οι νεκροί ήταν 400, ενώ άλλοι ιστορικοί και μελετητές ανεβάζουν τον αριθμό στους 1650.

Πολεμικά πειράματα

Εκτός από τους καθαρά στρατηγικής σημασίας λόγους, υπήρχαν και άλλοι λόγοι για τον βομβαρδισμό της Γκερνίκα. Κατ’ αρχήν, τόσο ο Χίτλερ, όσο και ο Μουσολίνι, μαζί με την συμμαχία τους με τον Φράνκο, θεώρησαν τον Ισπανικό εμφύλιο ως «πεδίον δόξης λαμπρόν»,  για να δοκιμάσουν την αποτελεσματικότητα των νέων όπλων τους, να δοκιμάσουν στρατιωτικές τακτικές, αλλά και να εκπαιδεύσουν τους αξιωματικούς τους για τον επερχόμενο Β Παγκόσμιο Πόλεμο. Στους Ισπανικούς αιθέρες έκανε την εμφάνιση του για πρώτη φορά το γερμανικό μαχητικό αεροσκάφος Messerschmidt Bf 109, αλλά και διάφορα βομβαρδιστικά και μεταγωγικά αεροσκάφη. Επιπλέον για πρώτη φορά ακολουθήθηκε η τακτική του ολοκληρωτικού βομβαρδισμού πόλεων, πράγμα το οποίο θα έκανε σε τακτική βάση η Γερμανική Πολεμική Αεροπορία κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ένας τέτοιος βομβαρδισμός ήταν και ο βομβαρδισμός της Γκερνίκα.

Υπήρχε όμως ακόμα ένας λόγος για την ολοκληρωτική καταστροφή της Γκερνίκα.  Από τον Μεσαίωνα και μέχρι και το 1875, η Γκερνίκα ήταν ο τόπος συνάντησης των εκπροσώπων των επαρχιών της Χώρας των Βάσκων. Εκεί στη σκιά του Δέντρου της Γκερνίκα (μιας βελανιδιάς που συμβόλιζε τις πολιτικές ελευθερίες που απολάμβαναν οι Βάσκοι) οι εκπρόσωποι συζητούσαν, λάμβαναν από κοινού αποφάσεις και νομοθετούσαν για την Χώρα των Βάσκων. Για αυτόν τον λόγο η Γκερνίκα ήδη είχε μια ιδιαίτερη ιστορική και πολιτιστική σημασία για τους Βάσκους. Τόσο η καταστροφή της ιστορικής πόλης, όσο και το μέγεθος της καταστροφής, κατάφεραν να κάμψουν το ηθικό των Βάσκων. Αν και μέχρι τις παραμονές του βομβαρδισμού, οι Βάσκοι αμύνονταν λυσσαλέα απέναντι στις δυνάμεις του Φράνκο, τις ημέρες μετά τον βομβαρδισμό οι αμυντικές γραμμές των Βάσκων είχαν καταρρεύσει. Ο στρατός του Φράνκο χρειάστηκε 48 ώρες, χωρίς καμία αντίσταση, για να φτάσει στην Γκερνίκα και να την καταλάβει.

Η είδηση του βομβαρδισμού και ο αντίκτυπός του

Τα νέα για τον βομβαρδισμό της Γκερνίκα, εξαπλώθηκαν με πολύ μεγάλη ταχύτητα σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του κόσμου, κυρίως χάρη στους ξένους ανταποκριτές που βρίσκονταν στην περιοχή τις ημέρες του βομβαρδισμού, οι οποίοι μετέδωσαν την είδηση πολύ γρήγορα στον Ευρωπαϊκό και τον Αμερικάνικο τύπο. Η Γκερνίκα έγινε σύμβολο της φρίκης του Φασισμού. Πολλοί καλλιτέχνες, όπως ο Πωλ Ελυάρ, ο Ρενέ Μαγκριτ, και ο χαράκτης Χάιντζ Κίβιτζ, εμπνεύστηκαν από τον βομβαρδισμό και προσπάθησαν να αποτυπώσουν την φρίκη του βομβαρδισμού σε ποιήματα, στον καμβά και σε χαρακτικά. Όμως η πιο γνωστή απεικόνιση του στυγερού εγκλήματος έγινε από τον Πάμπλο Πικάσο, με τον πίνακά του «Γκερνίκα» στον οποίο αποτυπώνει με χαρακτηριστικό τρόπο τη φρίκη του πολέμου και του φασισμού.

Ο Ισπανικός Εμφύλιος, πέρα απ’ τον βομβαρδισμό της Γκερνίκα, αποτελεί μια απ’ τις σημαντικές στιγμές του επαναστατικού κινήματος, με πολύ πλούσια ιστορικά «μαθήματα» που αξίζει να μελετήσει κάθε αγωνιστής. Κατ’ αρχήν για τον ρόλο του φασισμού, αλλά και για τον ρόλο του Σταλινισμού τόσο του ΚΚ Ισπανίας όσο και της Κομιντέρν, των αδιεξόδων της θεωρίας των «Λαϊκών Μετώπων», καθώς επίσης και για τον ρόλο των αναρχικών και του POUM, που παρά την αυτοθυσία των αγωνιστών του, η ηγεσία του ήταν πολύ κατώτερη των διαθέσεων του κινήματος.

Διαβάστε περισσότερα σε παλαιότερο αφιέρωμα στην Ισπανική Επανάσταση του 1936 εδώ.

Πηγή:http://net.xekinima.org/26-aprili-1937-ispanikos-emfulios-o-vomv/