Η Μέρα που Εγκαινιάστηκε το Μαρτυρικό Στρατόπεδο «Αναμόρφωσης» στη Μακρόνησο

Σαν χτες, στις 12 Μαΐου 1947, εγκαινιάστηκε το στρατόπεδο της Μακρονήσου, του μικρού νησιού ανατολικά της Αττικής, όπου επρόκειτο να εξοριστούν και να βασανιστούν χιλιάδες αριστεροί και κομμουνιστές, σε μια προσπάθεια του κράτους να τους «αναμορφώσει», εφαρμόζοντας μεταπολεμικά ένα πρωτοφανές σχέδιο προπαγάνδας, ψυχολογικού πολέμου και βασανισμού.

Η ίδρυση του στρατοπέδου της Μακρονήσου έγινε στα χρόνια του Εμφυλίου (1946-1949) και αποσκοπούσε στην «εκκαθάριση» των ελληνικών στρατευμάτων από «ύποπτους» στρατιώτες και αξιωματικούς, που με τις αριστερές τους πεποιθήσεις θα μπορούσαν να βλάψουν το αξιόμαχο του Εθνικού Στρατού που πολεμούσε κατά του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας (ΔΣΕ). Όσοι από τους στρατιώτες ήταν αριστεροί ή είχαν συμμετάσχει στην αντίσταση με το ΕΑΜ θεωρούνταν ύποπτοι, με αποτέλεσμα να συγκεντρωθούν σε διαφορετικούς τόπους και στις 28 Μαΐου 1947 να καταλήξουν στη Μακρόνησο.

Η ιστορία της Μακρονήσου ως τόπου εκτοπισμού χωρίζεται κατά κανόνα σε τρεις περιόδους. Η πρώτη φτάνει μέχρι και το τέλος του Εμφυλίου, όταν στο νησί συγκεντρώνονται κυρίως στρατιώτες και αξιωματικοί με αριστερές συμπάθειες ή πεποιθήσεις. Από τα μέσα του 1949 έως και το καλοκαίρι του 1950, εκτοπίζονται εκεί όλο και περισσότεροι πολίτες που συλλαμβάνονται προληπτικά, λόγω της αριστερής ιδεολογίας τους, χωρίς να είναι κατάδικοι ή να έχουν διαπράξει κάποια αξιόποινη πράξη. Η τρίτη περίοδος αφορά την τελευταία φάση των επιμέρους στρατοπέδων του νησιού έως το κλείσιμό τους, όταν δεν υπάρχουν πια πολίτες, παρά μόνο «ύποπτοι» στρατιώτες, κάτι σαν τα τάγματα ανεπιθύμητων, όπου οι συνθήκες διαβίωσης είναι συγκριτικά καλύτερες.

Σύμφωνα με πολλές μαρτυρίες εκτοπισμένων που γύρισαν από τη Μακρόνησο, ένα από τα χειρότερα βασανιστήρια που υπέστησαν ήταν το τσουβάλι με τη γάτα.

Σε όλη την περίοδο λειτουργίας των επιμέρους στρατοπέδων, ο αριθμός και η σύνθεση των κρατουμένων αλλάζει συνεχώς. Το καλοκαίρι του 1947, οι έγκλειστοι στρατιώτες και αξιωματικοί προσεγγίζουν τις 10.000. Τον Μάιο του 1948, κρατούνται 15.814 στρατιώτες και αξιωματικοί, καθώς και 728 πολιτικοί κρατούμενοι και εξόριστοι. Τον Αύγουστο του 1949, βρίσκονται εκεί 7.500 στρατιώτες και 20.000 πολίτες, ενώ τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους είναι στη Μακρόνησο 5.521 στρατιώτες και 11.247 πολιτικοί εξόριστοι. Συνολικά, σύμφωνα με το Γενικό Επιτελείο Στρατού, μέχρι τον Οκτώβριο του 1949 έχουν «αναμορφωθεί» 25.000 οπλίτες και αξιωματικοί. Πολλοί από τους «αναμορφωθέντες» στη συνέχεια στελέχωσαν μάχιμες μονάδες του Εθνικού Στρατού στις μάχες κατά του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας, στον Εμφύλιο.

Σήμερα, δεν έχουμε στη διάθεσή μας ακριβή δεδομένα για τον αριθμό των ανθρώπων που πέρασαν από τη Μακρόνησο. Σύμφωνα με τα στοιχεία που δίνουν στη Βουλή το 1950 ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος και ο Γεώργιος Παπανδρέου, οι κρατούμενοι της περιόδου 1947-1950 φτάνουν τις 40.000, με το ΚΚΕ και τους ίδιους τους κρατούμενους να αυξάνουν τον αριθμό στους 100.000, για το συνολικό διάστημα λειτουργίας των στρατοπέδων. 

Το καλοκαίρι έδιναν στους κρατούμενους να φάνε ψωμί και ρέγκα, χωρίς να τους προσφέρουν νερό.

Είναι αξιοσημείωτος ο τρόπος με τον οποίο αποθεώθηκε το «αναμορφωτικό» έργο της Μακρονήσου από την ηγεσία της πολιτικής και της Εκκλησίας εκείνης της εποχής. Ο δεξιών πεποιθήσεων Παναγιώτης Κανελλόπουλος έλεγε ότι ο Οργανισμός Αναμορφώσεως Μακρονήσου «υπήρξε μια από τας λαμπροτέρας ηθικάς νίκας κατά το διάστημα των τελευταίων ετών», «τιμημένος τόπος» και «Παρθενώνας του νέου ελληνισμού», την ώρα που ο μετριοπαθέστερος Κωνσταντίνος Ρέντης υποστήριζε ότι η Μακρόνησος ήταν «νήσος ελευθερίας, προόδου και ηθικής και πολιτιστικής αναπλάσεως». Ο Κωνσταντίνος Τσάτσος, ο μετέπειτα Πρόεδρος της Δημοκρατίας (1975–1980), έβρισκε σ’ αυτόν τον τόπο εξορίας, ένα «αναρρωτήριο ψυχών», μια «συνέχιση του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού», μια «νέα Εδέμ στα μάτια της ελληνικής Ιστορίας».

Παρότι η κρατική προπαγάνδα επιχειρεί να αναδείξει τη Μακρόνησο σε εθνικό σύμβολο και πρότυπο για τον αντικομμουνιστικό αγώνα, η πραγματική κατάσταση που επικρατεί στο νησί αποκαλύπτεται τον Μάρτιο του 1950, όταν η εφημερίδα Μάχη, με διευθυντή τον Ηλία Τσιριμώκο, ξεκινάει μια μεγάλη εκστρατεία με σειρά δημοσιευμάτων για την κατάργηση του «κολαστηρίου». Πρωτεργάτης είναι ο δικηγόρος Ευάγγελος Μαχαίρας, που υπήρξε πολιτικός κρατούμενος στο λεγόμενο «Μακρονήσι». Τα δημοσιεύματα, τα οποία στην πορεία θα συγκεντρωθούν σε βιβλίο υπό τον τίτλο Πίσω από το Γαλανόλευκο Παραπέτασμα (εκδ. Προσκήνιο), απαρτίζονται, κατά μεγάλο μέρος, από επιστολές πρώην ή νυν κρατουμένων, που καταγγέλλουν τις απάνθρωπες συνθήκες κράτησης και τους βασανισμούς που υπέστησαν. Τα δημοσιεύματα θα δημιουργήσουν σάλο. Η Μάχη θα οδηγηθεί στο δικαστήριο, αλλά θα αθωωθεί.

Οι αποκαλύψεις προκαλούν αίσθηση, καθώς ουσιαστικά για πρώτη φορά η ελληνική και διεθνής κοινή γνώμη πληροφορείται τα τεκταινόμενα στη Μακρόνησο. Υπό την πίεση των αντιδράσεων αυτών, μετά τα μέσα του 1950 (και ενώ από τις 15 Απριλίου έχει σχηματιστεί η κεντρώα κυβέρνηση του Νικολάου Πλαστήρα), η Μακρόνησος θα παραμείνει ως στρατόπεδο μόνο για αριστερούς οπλίτες. Η αντίστροφη μέτρηση για το κλείσιμο των εκεί στρατοπέδων ξεκινά και τον Φεβρουάριο του 1961 οι τελευταίοι στρατιώτες που φρουρούσαν τις εγκαταστάσεις εγκαταλείπουν τη Μακρόνησο.

Στο βιβλίο Μαρτυρίες για τον Εμφύλιο και την Ελληνική Αριστερά (εκδ. Εστία), η Ζωζώ Νικηφορίδη γράφει για την εμπειρία του αδερφού της Νίκου Νικηφορίδη στα στρατόπεδα της Μακρονήσου: «Ήταν μικρός και όταν πρωτοπήγε εξορία, ακόμη φορούσε κοντά παντελονάκια […] Και όταν μας έστειλε φωτογραφία, δεν τον γνώρισα. Έφυγε παιδάκι -και πόσο είχε κάνει τότε εξορία;- κι όταν μας έστειλε την πρώτη φωτογραφία, είδα έναν άνδρα με τα κοντά βέβαια, σαν εγγλέζικα, παντελονάκια και με κασκέτο στο κεφάλι […] Τώρα ποια είναι η Μακρόνησος και τι είναι η Μακρόνησος, ιδέα δεν είχαμε. Και μαθαίναμε κρυφά ότι τους δέρνουν, τους ταλαιπωρούν, τους κακοποιούν, ότι τους σκοτώνουν μέσα στη χαράδρα, κι έκλαιγε η μάνα μου και κλαίγαμε κι εμείς, χωρίς να ξέρουμε τι συμβαίνει ακριβώς. Σιγά-σιγά βέβαια μαθεύονταν αυτά, γιατί πολλοί απολύθηκαν. Γιατί έκαναν δήλωση, γιατί έτσι, γιατί αλλιώς… και μαθαίναμε από αυτούς τι συμβαίνει στη Μακρόνησο. Τρομερά πράγματα δηλαδή. Στην κυριολεξία τρομερά πράγματα […] Αρχές του ’50 θα τον άφησαν. Αλλά πώς τον άφησαν; Ξέρεις πώς τον έφεραν, όταν πήγαν και τον πήραν από το Λαύριο η μάνα μου κι ο πατέρας μου; Τον κρατούσαν και τον έφεραν σέρνοντας κουτσό».

Σε μια άλλη μαρτυρία, ένας κρατούμενος διηγείται τον τρόπο που έφτασε στο νησί και τα βασανιστήρια που βίωσε: «Όταν στις 17/11/48 το πρωί ξεκινήσαμε για τη Μακρόνησο, δεν περιμέναμε να βρούμε την κατάσταση που αντιμετωπίσαμε. Ο Νίκος Πετροπουλάκης, που είχε έλθει από κει λίγες μέρες πριν, μας είχε πει πως οι Αλφαμίτες κάνουν πού και πού από καμιά επιδρομή, όπου βασάνιζαν και από μερικούς και ότι με την επιμονή μας κι ύστερα από μία πιο μικρή δοκιμασία, θα μεταφερόμασταν στον αριστερό κλωβό που αριθμούσε τότε περί τους 350. Το ταξίδι πήγε καλά […] Όταν το απόγευμα φτάσαμε εκεί, είδαμε να 'χουν παραταχθεί στην ακτή οι Αλφαμίτες με τα κλοπς στα χέρια. Μόλις οι βάρκες φτάναν στην ξηρά οι βασανιστές πέφτανε πάνω μας, κτυπώντας μας και πετώντας μας στη θάλασσα. Ώσπου να φτάσεις στον τόπο συγκέντρωσης, περνούσες από ένα ανηφοράκι στα πλάγια του οποίου στέκονταν αυτοί και σε χτυπούσαν σε κάθε σου βήμα. Όταν τελικά φτάσαμε στο υψωματάκι, έγινε ο πρώτος διαχωρισμός. Από τους 120 δήλωσαν υποταγή 40, τους 80 μας κούρεψαν και ύστερα από μία επιθεώρηση του διοικητή Σουλκ, άρχισαν να μας κτυπάνε […] Με πήραν. Μου κάναν τρεις φάλαγγες και μία εικονική εκτέλεση […] Βασανιστές».

Σύμφωνα με πολλές μαρτυρίες εκτοπισμένων που γύρισαν από τη Μακρόνησο, ένα από τα χειρότερα βασανιστήρια που υπέστησαν ήταν το τσουβάλι με τη γάτα. Συγκεκριμένα, οι Αρχές Ασφαλείας έκλειναν τους κρατούμενους σε ένα τσουβάλι με μία γάτα και το πετούσαν στη θάλασσα. Ακόμη, το καλοκαίρι έδιναν στους κρατούμενους να φάνε ψωμί και ρέγκα, χωρίς να τους προσφέρουν νερό.

Τα βασανιστήρια σε βάρος των κρατουμένων είχαν ως σκοπό να τους αναγκάσουν να υπογράψουν δηλώσεις μετανοίας, κάτι που θα προκαλούσε τον εξευτελισμό στα μάτια των συντρόφων τους και θα τους οδηγούσε στην πολιτική αδράνεια. Ο Γεώργιος Παπανδρέου, ως Υπουργός Δημόσιας Τάξης, είχε πει για τη σημασία των δηλώσεων μετανοίας στην καταρράκωση του ηθικού των αριστερών: «Πας αφιέμενος ελεύθερος εξαιτίας υποβολής τοιούτων δηλώσεων έδει να περιβάλληται μετά στοργής και εμπιστοσύνης υπό των Αρχών Ασφαλείας, προτρεπόμενος επιδεξίως εις πράξεις εκδήλως προς το Κομμουνιστικόν Κόμμα εχθρικάς, ώστε να εκτίθεται ανεπανορθώτως εις τη συνείδησιν των πρώην ομοϊδεατών του».

Γράφει: Θοδωρής Χονδρογιαννος

Πηγη:https://www.vice.com/gr/article/d3kzbm/h-mera-poy-egkainiasthke-to-martyriko-stratopedo-anamorfwshs-sth-makronhso