«Τα χρόνια του ελληνοϊταλικού πολέμου, ο πατέρας μου υπηρετούσε στην πυροσβεστική. Εκεί είχε κάνει μερικούς καλούς φίλους. Μια μέρα, οι Γερμανοί πήγαν να τον βρουν και να τον στρατολογήσουν. Ήθελαν να γίνει μέλος της εβραϊκής Αστυνομίας και να συνεργαστεί μαζί τους. Όμως δεν τον βρήκαν στην υπηρεσία του.
Ο διοικητής του, που τον αγαπούσε πολύ, έστειλε έναν πυροσβέστη, για να του πει τι είχε συμβεί και να του δώσει μια ψεύτικη ταυτότητα. Χάρη σε αυτήν τη βοήθεια, διέφυγε ως Κυριάκος Παπακυριαζής. Καθώς ταξίδευε προς την Αθήνα, οι Γερμανοί είχαν στήσει μπλόκο στη Θήβα. Ο πατέρας μου κρύφτηκε στα χωράφια, όπου το πρωί τον βρήκε ένας χωρικός. Εκείνος κατάλαβε ότι είναι εβραίος και τον έκρυψε στο σπίτι του, για να τον σώσει».
Με αυτά τα λόγια, η Ελληνίδα εβραία ιστορικός Ρένα Μόλχο διηγείται στο VICE τον τρόπο με τον οποίο ο πατέρας της κατάφερε να σωθεί από τους Ναζί την περίοδο της Κατοχής στη Θεσσαλονίκη. «Όσοι εβραίοι επέζησαν, όπως συνέβη με τον πατέρα μου, τα κατάφεραν, επειδή κάποιος μη εβραίος έβαλε σε κίνδυνο τη ζωή του, για να τους προστατέψει», προσθέτει η ίδια.
Δυστυχώς, η παραπάνω ιστορία αποτελεί μάλλον εξαίρεση, καθώς η εξόντωση των Ελλήνων εβραίων στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο υπήρξε σχεδόν καθολική. Από τους περίπου 80.000 εβραίους που ζούσαν στην Ελλάδα το 1941, επέζησαν μόλις 5.000. Σύμφωνα με την κυρία Μόλχο, η μαζική εξόντωση των Ελλήνων εβραίων οφείλεται στο γεγονός ότι «μεγάλη μερίδα των Ελλήνων χριστιανών συνεργάστηκε με τους Γερμανούς απέναντι στους εβραίους. Χωρίς τη βοήθεια του ντόπιου πληθυσμού, οι Γερμανοί δεν θα είχαν καταφέρει να αφανίσουν τόσους πολλούς Έλληνες εβραίους. Για να καταλάβουμε τις διαστάσεις του Ολοκαυτώματος στην Ελλάδα, αρκεί να αναφέρουμε ότι στο Βερολίνο, την πρωτεύουσα της ναζιστικής Γερμανίας, η απώλεια των εβραίων έφτασε στο 92%. Στη Θεσσαλονίκη, το ποσοστό ήταν 96%. Στη Ζάκυνθο, δεν χάθηκε ούτε ένας εβραίος, επειδή και ο μητροπολίτης και ο πρόεδρος του νησιού αρνήθηκαν να δώσουν τις λίστες με τα ονόματα των εβραίων πολιτών. Αυτό δείχνει ότι οι εβραίοι σώθηκαν εκεί όπου οι υπόλοιποι Έλληνες τους στήριξαν, ενώ χάθηκαν εκεί όπου ο ντόπιος πληθυσμός στράφηκε εναντίον τους.
Η Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων
Την περίοδο του Μεσοπολέμου, πάνω 50.000 Έλληνες εβραίοι ζούσαν στη Θεσσαλονίκη - πόλη που για τέσσερις αιώνες αποτελούσε μια από τις σημαντικότερες εβραιουπόλεις στον κόσμο. Το 1912, όταν η Θεσσαλονίκη προσαρτήθηκε στην Ελλάδα, υπήρχε μια συνεχώς αναπτυσσόμενη εβραϊκή κοινότητα 75.000 ανθρώπων, που αποτελούσε περίπου το 50% του συνολικού πληθυσμού της πόλης και συνέβαλλε σημαντικά στο πολυπολιτισμικό μωσαϊκό της, μαζί με τους 40.000 μουσουλμάνους και τους 5.000 λεβαντίνους. Η έντονη παρουσία των εβραίων στην πολιτική, οικονομική και πολιτισμική ζωή της Θεσσαλονίκης έκαναν πολλούς να την αποκαλούν «Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων».
Μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι Έλληνες εβραίοι ήρθαν αντιμέτωποι με ένα κύμα έντονου αντισημιτισμού. Στο βιβλίο Το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων (εκδ. Πατάκη), της Ρένας Μόλχο, διαβάζουμε πως σε μια προσπάθεια ενίσχυσης του ελληνικού στοιχείου της Θεσσαλονίκης στα χρόνια του Μεσοπολέμου, «οι Έλληνες ανέλαβαν συστηματικά να μειώσουν την εβραϊκή επιρροή στον οικονομικό και τον πολιτικό τομέα», την ώρα που «ο ελληνικός Τύπος στη Θεσσαλονίκη και ειδικά η εφημερίδα Μακεδονία, δημοσίευαν συστηματικά άρθρα αντισημιτικής προπαγάνδας, με σκοπό να πολώσουν τις σχέσεις μεταξύ των δύο στοιχείων». Ο όλο και πιο οξυμένος αντισημιτισμός οδήγησε στο πογκρόμ της συνοικίας Κάμπελ, τον Ιούνιο του 1931, με αποτέλεσμα χιλιάδες Θεσσαλονικείς εβραίοι να μεταναστεύσουν μαζικά στην Παλαιστίνη. Ακόμη, ήδη από το 1927, στην πόλη δρούσε αντισημιτικός σύλλογος, ενώ από το 1932 το ελληνικό κράτος επιχείρησε να αφομοιώσει γλωσσικά το εβραϊκό στοιχείο, θεσπίζοντας νόμο που απαγόρευε στα παιδιά να εγγράφονται σε ξενόγλωσσα σχολεία. Με λίγα λόγια, πολύ προτού ο Hitler εξοντώσει τους εβραίους στη Γερμανία, στην Ελλάδα υπήρχε ένας έντονος αντισημιτισμός κατά των Ελλήνων εβραίων.
Μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι Έλληνες εβραίοι ήρθαν αντιμέτωποι με ένα κύμα έντονου αντισημιτισμού. Στο βιβλίο Το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων (εκδ. Πατάκη), της Ρένας Μόλχο, διαβάζουμε πως σε μια προσπάθεια ενίσχυσης του ελληνικού στοιχείου της Θεσσαλονίκης στα χρόνια του Μεσοπολέμου, «οι Έλληνες ανέλαβαν συστηματικά να μειώσουν την εβραϊκή επιρροή στον οικονομικό και τον πολιτικό τομέα», την ώρα που «ο ελληνικός Τύπος στη Θεσσαλονίκη και ειδικά η εφημερίδα Μακεδονία, δημοσίευαν συστηματικά άρθρα αντισημιτικής προπαγάνδας, με σκοπό να πολώσουν τις σχέσεις μεταξύ των δύο στοιχείων». Ο όλο και πιο οξυμένος αντισημιτισμός οδήγησε στο πογκρόμ της συνοικίας Κάμπελ, τον Ιούνιο του 1931, με αποτέλεσμα χιλιάδες Θεσσαλονικείς εβραίοι να μεταναστεύσουν μαζικά στην Παλαιστίνη. Ακόμη, ήδη από το 1927, στην πόλη δρούσε αντισημιτικός σύλλογος, ενώ από το 1932 το ελληνικό κράτος επιχείρησε να αφομοιώσει γλωσσικά το εβραϊκό στοιχείο, θεσπίζοντας νόμο που απαγόρευε στα παιδιά να εγγράφονται σε ξενόγλωσσα σχολεία. Με λίγα λόγια, πολύ προτού ο Hitler εξοντώσει τους εβραίους στη Γερμανία, στην Ελλάδα υπήρχε ένας έντονος αντισημιτισμός κατά των Ελλήνων εβραίων.
Η συνεργασία των Ελλήνων
Η προσπάθεια να αποδυναμωθεί η εβραϊκή κοινότητα στη Θεσσαλονίκη και την υπόλοιπη Ελλάδα διαμόρφωσε το πλαίσιο που χρειαζόταν η ναζιστική Γερμανία, όταν εισέβαλε στην Ελλάδα, το 1941. «Οι Γερμανοί ήθελαν τη συνεργασία των ντόπιων, επειδή με αυτόν τον τρόπο είχαν συνενόχους και μπορούσαν να εξοντώσουν περισσότερους εβραίους», λέει η κυρία Μόλχο και υποστηρίζει ότι οι «Έλληνες Χριστιανοί συνεργάστηκαν με τους Ναζί, καθώς απέβλεπαν σε υλικές απολαβές από τις εβραϊκές περιουσίες. Στην Κατοχή, κατασχέθηκαν 10.000 διαμερίσματα Ελλήνων εβραίων, τα οποία παραδόθηκαν σε Έλληνες μεσεγγυούχους.
Μετά το τέλος του πολέμου, μόνο 600 από αυτά τα σπίτια ζητήθηκαν από τους επιζήσαντες εβραίους. Μόλις 300 υποθέσεις έφτασαν στα δικαστήρια και τελικά επεστράφησαν 153 διαμερίσματα. Ακόμη, από τις 3.000 επιχειρήσεις εβραίων, επιστράφηκαν μόλις οι 57, μετά την Απελευθέρωση». Είναι χαρακτηριστικό ότι κατά τη διάρκεια της Κατοχής, εκδόθηκε απόφαση του Yπουργείου Οικονομικών, σύμφωνα με την οποία όποιος απέδιδε στο κράτος κινητή ή ακίνητη περιουσία εβραίου, είχε δικαίωμα ανταμοιβής που έφτανε το 10% της περιουσίας του εκτοπισμένου συμπολίτη του. Σύμφωνα με τον καθηγητή πολιτικής επιστήμης του Πανεπιστημίου Κολούμπια, Λευτέρη Σταυριανό, 12.000 Θεσσαλονικείς -που αντιπροσώπευαν περίπου το 1/3 των χριστιανικών οικογενειών της πόλης- εκμεταλλεύτηκαν την εξόντωση των εβραίων και συνεργάστηκαν με τους Γερμανούς, για να αποσπάσουν μέρος της περιουσίας τους.
Οι Έλληνες στο Άουσβιτς
Με ένα σημαντικό μέρος των Ελλήνων χριστιανών να στρέφεται κατά των Ελλήνων εβραίων, πολλοί από τους τελευταίους εγκατέλειψαν τη Θεσσαλονίκη και άλλα αστικά κέντρα, για να γλιτώσουν. Κάποιοι κατάφεραν να περάσουν στην Αντίσταση, κάποιοι βρήκαν καταφύγιο στην ιταλική ζώνη κατοχής, ενώ άλλοι διέφυγαν στην Παλαιστίνη. Ωστόσο, η συντριπτική πλειοψηφία των Ελλήνων εβραίων εξοντώθηκε. «Με 19 συρμούς, σε έξι μήνες, 46.061 άτομα εγκατέλειψαν την πόλη. Από αυτά, 37.387 δολοφονήθηκαν στους θαλάμους αερίων, αμέσως μόλις έφθασαν στο Μπίρκεναου. Οι περισσότεροι από τους υπόλοιπους πέθαναν ή εκτελέστηκαν στο Άουσβιτς. Στα τέλη Αυγούστου του 1943, η Θεσσαλονίκη, η Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων, με περισσότερο από 2.000 χρόνια έντονης εβραϊκής παρουσίας, είχε αδειάσει από εβραίους», διαβάζουμε στο Ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων.
Το απρόθυμο ελληνικό κράτος
Μετά το τέλος του Πολέμου, η Θεσσαλονίκη μετρούσε μόλις 2.000 εβραίους. Από τις 26 εβραϊκές κοινότητες που υπήρχαν σε όλη την Ελλάδα το ’41, απέμειναν μόλις οι οκτώ. Περίπου ένας στους δέκα Έλληνες εβραίους σώθηκε από το Ολοκαύτωμα. Ανάμεσα στους 5.000 διασωθέντες, ήταν η μητέρα της κυρίας Μόλχο. «Στα τέλη του ’42, η μητέρα μου, μαζί με πέντε αδέρφια της, διέφυγε στη Θεσσαλία, που ανήκε στην ιταλική ζώνη κατοχής. Όταν τους τελείωσαν τα χρήματα, αποφάσισαν να γυρίσουν στη Θεσσαλονίκη, στις 15 Μαρτίου 1943. Ήταν η πρώτη ημέρα της εκτόπισης εβραίων από την πόλη. Οι Γερμανοί έλεγαν ότι στέλνουν τους εβραίους να δουλέψουν στην Κρακοβία. Όμως η μητέρα μου είδε να μπαίνουν στο τρένο ανάπηροι, τρελοί, μωρά. “Αυτοί θα πάνε να δουλέψουν;”, αναρωτήθηκε και έφυγε αμέσως για την Αθήνα, προτού έρθει η σειρά της», λέει η ίδια.
Κάποιοι από τους διασωθέντες προσπάθησαν να ανακτήσουν τα υπάρχοντά τους, μετά την Κατοχή. Παρά την ψήφιση νόμου που προέβλεπε την επιστροφή των περιουσιών στους νόμιμους ιδιοκτήτες μέχρι και τέταρτου βαθμού συγγένειας, «αυτό δεν γινόταν στην πράξη εξαιτίας της απροθυμίας της ελληνικής γραφειοκρατίας», συμπληρώνει η κυρία Μόλχο. «Ο λόγος είναι απλός: σε ποιο εκλογικό κομμάτι έπρεπε να επενδύσει ο πολιτικός, στους ελάχιστους εναπομείναντες εβραίους ή στους χριστιανούς;».
Η απομυθοποίηση του Έλληνα
Μετά την Απελευθέρωση, επικράτησε σιωπή γύρω από την εξόντωση των Ελλήνων εβραίων και τη λεηλασία των περιουσιών τους. «Όταν ο πρώτος διασωθείς γύρισε στη Θεσσαλονίκη και ξεκίνησε να αφηγείται όσα γίνονταν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, τον πέρασαν για τρελό. Οι εβραίοι δεν ήθελαν να μιλήσουν για όσα έζησαν, αφενός επειδή δεν ήθελαν να βαρύνουν τα παιδιά τους με την εξαιρετικά τραυματική εμπειρία τους, αφετέρου επειδή ήξεραν ότι κανένας δεν ήταν πρόθυμος να τους ακούσει. Όσοι συνεργάστηκαν με τους Γερμανούς, εποφθαλμιώντας τις εβραϊκές περιουσίες, δεν ήξεραν τι ακριβώς θα συμβεί στους εβραίους. Πίστευαν ότι η εκτόπιση και τα καταναγκαστικά έργα ήταν το χειρότερο πράγμα που θα τους συμβεί. Όταν οι επιζώντες γύρισαν, οι Έλληνες χριστιανοί είχαν μάθει τι τους είχε συμβεί. Η σιωπή, τόσο σε ατομικό, όσο και σε συλλογικό επίπεδο, επιχείρησε να κρύψει τις ενοχές και την απομυθοποίηση της εικόνας του Έλληνα με τα υψηλά ιδεώδη, που συνεργάστηκε με τον κατακτητή και ξεπούλησε τις αξίες του για ένα διαμέρισμα», λέει η κυρία Μόλχο.
Ο μύθος του θεοκτόνου εβραίου
Στο Η Ζωή εν Τάφω, ο Στρατής Μυριβήλης μιλάει για έναν Έλληνα χριστιανό που επιτέθηκε ενάντια ενός συστρατιώτη του Έλληνα εβραίου, όσο υπηρετούσαν στο μέτωπο, κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο λόγος της επίθεσης ήταν ότι «οι εβραίοι σκότωσαν τον Χριστό μας». Η εικόνα του κακού εβραίου που σταύρωσε τον Μεσσία καλλιεργήθηκε σε ολόκληρο τον κόσμο και η Ελλάδα δεν αποτέλεσε εξαίρεση στον αντισημιτισμό του Μεσοπολέμου, που προετοίμασε το έδαφος για τη μεγαλύτερη θηριωδία στην Ιστορία της ανθρωπότητας. «Η ιδέα εκείνη την εποχή ήταν ότι αφού ο εβραίος σκότωσε τον Χριστό, καλά να πάθει για όσα περνάει», λέει η κυρία Μόλχο. «Ο μύθος του θεοκτόνου εβραίου νομιμοποιούσε τον αντισημιτισμό και τα εγκλήματα που έγιναν στο όνομά του. Σήμερα, τον νομιμοποιεί η ιδέα ότι ο εβραίος σκοτώνει τον Παλαιστίνιο, χωρίς να γίνεται διάκριση μεταξύ εβραίου και Ισραηλινού.
Εγκλημα και τιμωρία
Παρά την ήττα του ναζισμού, ο αντισημιτισμός, που προηγήθηκε κατά πολύ της ναζιστικής ιδεολογίας, παραμένει μέχρι σήμερα ζωντανός στην κοινωνία. Σύμφωνα με κείμενο του αμερικανικού περιοδικού Atlantic με τίτλο «Ήρθε η ώρα για τους εβραίους να εγκαταλείψουν την Ευρώπη;», πάνω από το 50% των Βρετανών εβραίων φοβάται ότι το μέλλον του δεν βρίσκεται στη Μεγάλη Βρετανία και ότι ενδέχεται να αναγκαστεί να εγκαταλείψει τη χώρα του, για λόγους ρατσιστικής δίωξης. Ωστόσο, η Ρένα Μόλχο πιστεύει ότι το Ολοκαύτωμα ανήκει στην Ιστορία: «Λόγω του ακραίου αντισημιτισμού, η εβραϊκή πίστη μεταβλήθηκε σε έθνος δια της βίας. Για δύο χιλιετίες, οι εβραίοι έζησαν ως διασπορά, δεν ήθελαν κράτος. Προσπάθησαν να είναι καλοί πατριώτες στην πατρίδα τους, πληρώνοντας φόρους και πολεμώντας για τη χώρα όπου ζούσαν. Ωστόσο, όταν ήρθαν οι Ναζί, κανείς δεν υποστήριξε τους εβραίους ως πολίτες. Το Ολοκαύτωμα που ακολούθησε οδήγησε στη δημιουργία του Ισραήλ. Νομίζω ότι σήμερα οι εβραίοι δεν διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο διώξεων από τους υπόλοιπους πολίτες. Αυτό, όχι επειδή η Ευρώπη τους προστατεύει περισσότερο, αλλά επειδή σήμερα οι εβραίοι έχουν περισσότερη αυτοπεποίθηση και υπάρχει ένα κράτος που αν χρειαστεί, θα τους προστατέψει».
Όπως το Ολοκαύτωμα, έτσι και η εξόντωση των Ελλήνων εβραίων «δεν αποτελεί μία εβραϊκή υπόθεση, αλλά μια υπόθεση ολόκληρης της κοινωνίας, ακριβώς επειδή ακτινογραφεί την κοινωνία», λέει η κυρία Μόλχο. «Η στάση πολλών Ελλήνων χριστιανών δείχνει ότι δεν μπορούμε να μιλάμε μόνο για όσους Έλληνες βοήθησαν στη διάσωση εβραίων συμπολιτών τους. Πρέπει να μιλάμε και για όσους μετατράπηκαν σε εγκληματίες, όταν εμφανίστηκε η ευκαιρία. Αν δεν το κάνουμε, νομιμοποιούμε παθητικά το έγκλημα και διαβρωνόμαστε ηθικά».
Γράφει: Θοδωρής Χονδρογιαννος
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.