Η εαμοκρατία στη Θεσσαλονίκη: οικονομικά μέτρα & εβραϊκό ζήτημα

Με αφορμή την υπογραφή της Συμφωνίας της Βάρκιζας στις 12 Φλεβάρη 1945, διαβάστε για το τι συνέβαινε στη Θεσσαλονίκη εκείνες τις μέρες. Το άρθρο πρωτοδημοσιεύθηκε στην ηλεκτρονική έκδοση της Εφημερίδας των Συντακτών.

Του Φοίβου Σταύρου Μακρίδη

2/11/1944, πλατεία Αγίας Σοφίας: πανηγυρική συγκέντρωση για την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης από τους Ναζί

Η απελευθέρωση της Ελλάδας από τους Ναζί ήταν η αρχή μιας νέας περιόδου. Το βασικό ζήτημα ήταν ποιος θα επικρατούσε στην ελεύθερη Ελλάδα. Από τη μία μεριά ήταν οι αστικές πολιτικές δυνάμεις, με επικεφαλής τον Γεώργιο Παπανδρέου, με την υποστήριξη των Άγγλων, ενώ από την άλλη μεριά ήταν οι δυνάμεις του ΕΑΜ, που ήθελαν το πέρασμα σε μια νέου τύπου, «λαϊκή», δημοκρατία.

Αυτή η διαφορά κορυφώθηκε σε πρώτη φάση στην Αθήνα με τα «Δεκεμβριανά» του 1944. Στη Θεσσαλονίκη, όμως, δεν υπήρξαν αντίστοιχες συγκρούσεις. Η κυριαρχία του ΕΑΜ ήταν ξεκάθαρη μέχρι τη Συμφωνία της Βάρκιζας. Αυτό συνέβη γιατί η τοπική ηγεσία των αντάρτικων δυνάμεων, αποφάσισε να μπει εντός της Θεσσαλονίκης και να δώσει μάχες στις συνοικίες και στο κέντρο της πόλης για την απελευθέρωσή της. Αυτή η απόφαση ήταν σε αντίθεση με την κεντρική γραμμή του ΕΑΜ και του ΚΚΕ, που είχε συμφωνήσει με τους Άγγλους, να μην μπουν ως απελευθερωτές στις πόλεις, αλλά να περιμένουν πρώτα τον αγγλικό στρατό να εγκατασταθεί (όπως έγινε στην Αθήνα) κι η εξουσία να μεταβιβαστεί σε μια κυβέρνηση «εθνικής ενότητας», που στην πραγματικότητα ήταν μια κυβέρνηση του παλιού πολιτικού προσωπικού.

Έτσι, η Θεσσαλονίκη πέρασε μια σύντομη περίοδο, από τον Νοέμβρη του 1944 μέχρι τον Ιανουάριο του 1945, που είναι γνωστή ως «εαμοκρατία». Αν και τυπικά η εξουσία ήταν στην κυβέρνηση εθνικής ενότητας, η πραγματική εξουσία βρισκόταν στα χέρια του ΕΑΜ.

Φορολογία στους πλούσιους κι άνοιγμα καταστημάτων

Οι Άγγλοι είχαν ελάχιστες στρατιωτικές δυνάμεις για να μπορέσουν να επιβληθούν, ενώ όταν έφτασε στη Θεσσαλονίκη μια ινδική μεραρχία, ο ΕΛΑΣ ήδη είχε μπει ως θριαμβευτής στην πόλη κι είχε καταλάβει καίρια σημεία.

Έτσι, οι Άγγλοι κι η Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας, αφενός έριξαν το βάρος των επιχειρήσεων στην Αθήνα, αφετέρου προσπάθησαν να φθείρουν την εαμική εξουσία της Θεσσαλονίκης. Διακόπηκε ο ανεφοδιασμός της ΟΥΝΡΑ [1] σε τρόφιμα, ενώ η κυβέρνηση δε διέθετε στη Θεσσαλονίκη τα χρήματα εκείνα που ήταν αναγκαία για τις πληρωμές των δημοσίων υπαλλήλων.

Μπροστά στην ανάγκη να τραφεί ο πληθυσμός της Θεσσαλονίκης, η εαμική εξουσία προχώρησε σε έκτακτη φορολόγηση των πλούσιων εμπόρων. Ως διαμαρτυρία, οι έμποροι προχώρησαν σε κλείσιμο των καταστημάτων τους. Η πολιτοφυλακή του ΕΑΜ έσπαγε τα λοκ άουτ των εμπόρων κι ειδικές λαϊκές επιτροπές αναλάμβαναν να μοιράσουν τα προϊόντα στον κόσμο.

Με τέτοια μέτρα, όπως και με την αλληλεγγύη του κόσμου από την ύπαιθρο, που στήριξε έμπρακτα, δίνοντας ψωμί, για να καλυφθούν οι τροφικές ανάγκες των Θεσσαλονικιών, εξασφαλίστηκε πάνω από μισό κιλό ψωμί τη μέρα στον καθένα. Επίσης, μ’ αυτόν τον τρόπο καλύφθηκε η μισθοδοσία των δημόσιων και δημοτικών υπαλλήλων [2].

Αποκατάσταση Εβραίων

Στα χρόνια της κατοχής συντελέστηκε το Ολοκαύτωμα των Εβραίων της Θεσσαλονίκης. Το 95% των Εβραίων δε γύρισε ποτέ από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης του Άουσβιτς και του Μπιρκενάου, που είχαν σταλεί.

Το εβραϊκό νεκροταφείο καταστράφηκε ολοσχερώς, ενώ οι περιουσίες τους (κατοικίες, μαγαζιά, έπιπλα, έργα τέχνης, χρήματα) “απαλλοτριώθηκαν” από τους ίδιους τους Ναζί και τους Έλληνες συνεργάτες τους. Μάλιστα, είχε δημιουργηθεί ειδική υπηρεσία (Υπηρεσία Διαχείρισης Ισραηλιτικών Περιουσιών), ώστε να είναι νομιμοποιημένη η λεηλασία των εβραϊκών περιουσιών.

Την περίοδο της εαμοκρατίας, έγιναν προσπάθειες να αποκατασταθούν οι αδικίες και να επιστραφούν οι περιουσίες στους Εβραίους ιδιοκτήτες τους.

Στελέχη του ΕΑΜ είχαν στα χέρια τους καταλόγους με τους δοσίλογους που είχαν πάρει περιουσίες Εβραίων. Στις πρώτες προειδοποιήσεις του ΕΑΜ κάποιοι τις επέστρεψαν πίσω στους Εβραίους που είχαν παραμείνει κρυφά στην Ελλάδα κι επέστρεφαν στην πατρίδα τους, τη Θεσσαλονίκη. Σαράντα με πενήντα ιδιοκτησίες αποδόθηκαν πίσω από το ΕΑΜ, χωρίς να υπολογίζονται οι περιπτώσεις των Εβραίων που ανέκτησαν τις περιουσίες τους άμεσα, μιας και πλέον δεν είχαν το φόβο της δίωξης [3].

Όμως, αυτή η διαδικασία διακόπηκε με τη λήξη της εαμοκρατίας. Οι επιζώντες Εβραίοι επέστρεψαν στη Θεσσαλονίκη από τον Μάρτη του ’45. Επέστρεψαν, όμως, σε μια Θεσσαλονίκη, που οι πρώην συνεργάτες των Ναζί κυριαρχούσαν. Έτσι, οι κατοχικές αρπαγές νομιμοποιήθηκαν απ’ το νέο κράτος της Δεξιάς.

Το τέλος αυτής της σύντομης ιστορικής περιόδου για τη Θεσσαλονίκη ήρθε λόγω των κεντρικών πολιτικών εξελίξεων. Η ήττα του ΕΑΜ στην Αθήνα κι η υπογραφή στη συνέχεια της Συμφωνίας της Βάρκιζας τον Φεβρουάριο του 1945 δέσμευαν όλες τις δυνάμεις του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ σ’ ολόκληρη την Ελλάδα.

_____

[1] UNRRA: United Nations Relief and Rehabilitation Administration – Οργανισμός Περίθαλψης και Αποκατάστασης των Ηνωμένων Εθνών.

[2] Μάρκος Βαφειάδης, «Απομνημονεύματα Β’ τόμος (1940 – 1944)», εκδόσεις Νέα Σύνορα Α. Α. Λιβάνη 1985, Αθήνα, σελ 232 – 233.

[3] Mark Mazower, «Θεσσαλονίκη πόλη των φαντασμάτων», εκδόσεις Αλεξάνδρεια 2006, Αθήνα, σελ 532.